در همان دوران تاریخی‌ از جهان که آدولف هیتلر آتش جنگ جهانی دوم را برافروخت و با خشونت‌ورزی او و کارگزارانش میلیون‌ها انسان قربانی جنگ و روانه اردوگاه‌های کار اجباری شدند در سرزمینی مستعمره‌ی انگلستانِ آن روزگار «مهاتما گاندی» با شعار «عدم خشونت» برای استقلال هند مبارزه می‌کرد.

مَنترَه (mantra) واژه‌ای است به سنسکریت از ریشه man به معنی اندیشیدن. این واژه در دین هندو و نیز آیین بودا به اصوات و آواهای ذکرگونه‌ی مقدسی اطلاق می‌شود که ذکرگوینده به کارکردهای فرازمینی‌شان ایمان دارد. منتره در انگلیسی امروزی (به‌ویژه در جهان سیاست) به معنی شعار یا عبارت کوتاهی است که گوینده با تکرار پیاپی آن مواضع یا برنامه‌های خود را اعلام می‌کند.

«عدم خشونت»، منتره یا شعار گاندی و ‌اصلی محوری در سال‌های مبارزه با استعمار بریتانیا بود و پس از استقلال هند هم به‌منظور از بین بردن تنش و خشونت بین مسلمانان و هندوها مورد استفاده قرار می‌گرفت. شعاری که نویسنده کتاب گاندی چه می‌گوید در پیش‌گفتارش ادعا می‌کند نام گاندی به آن فرو کاسته شده است.

فینکلشتاین در کتاب خود سعی دارد این باور عمومی را چه در سخنان و مبارزات گاندی و چه امکان عملی آن در مبارزات حق‌جویانه و عدالت‌خواهانه به چالش بکشد. اینکه آیا مبارزه بدون خشونت امکان‌پذیر هست؟

او در ابتدای کتاب خود اظهار می‌کند: «آن‌چه تاریخ از گاندی به جا گذاشته نسخه‌ی شیرین و آبکی نسخه‌ی اصلی است. در نسخه‌ی تاریخی، او زاهدی است عجیب و غریب و دست از دنیا‌شسته که آزارش به مورچه هم نمی‌رسد… گاندی حقیقی از خشونت بیزار بود، اما از بزدلی بیش از خشونت نفرت داشت. آن دسته از هموطنانش را که توان خشونت بی‌مقاومت را در خود نمی‌دیدند، تشویق می‌کرد که شجاع باشند و در مقابل کسانی که تحقیرشان می‌کنند و به حقوقشان تجاوز می‌کنند بایستند.»

اثر ضمن این ادعا که سخنان گاندی پر از تناقضات فاحش است و از ایمانی مذهبی مایه می‌گیرد که چندان با تحلیل عقلانی جور در نمی‌آید سعی دارد تا از مفهوم بنیادین نظریه مقاومت بی‌خشونت گاندی شرحی به دست دهد. فینکلشتاین بارها در کتاب خود امکان به‌کارگیری جهان‌شمول نظریات گاندی را در مقابله با عملکرد کسانی چون هیتلر مورد پرسش قرار می‌دهد و خود نیز کم و بیش به آن پاسخ هم می‌دهد. او که یهودی‎ای صهیونیست‌ستیز است، دکترایش را در رشته علوم سیاسی دانشگاه پرینستون آمریکا گرفته و سابقه دستگیر شدن به جرم تحصن در مقابل ساختمان سازمان ملل (در دفاع از مردم غزه) را نیز دارد. شاید این‌که او در کتابش بارها امکان کارآمدی نظریه گاندی در برابر کسانی چون هیتلر را پیش می‌کشد آن است که پدر و مادر خود او توسط نازی‌ها به کار در اردوگاه‌های کار اجباری گماشته شده‌اند و به‌نوعی قربانی خشونت‌های او بوده‌اند.

اثر مورد بحث او در اینجا چنان که خود نویسنده در آن بیان می‌کند دربردارنده کلیه نظریات گاندی و بررسی تمام آثار او نیست: «آن‌چه می‌نویسم از یک یا شاید دو منظر ناقص خواهد بود… کل اندیشه گاندی را دربرنمی‌گیرد. مطالعه من بر بازه زمانی ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۷ متمرکز است… البته این بازه زمانی دوره پختگی کامل اندیشه‌های او نیز به شمار می‌رود.»

فینکلشتاین با ارجاعات تاریخی و نقل‌قول‌هایی که از گاندی می‌آورد گویی در تلاش است تا نشان دهد که او یک خشونت‌پرهیز بی‌قید و شرط نبوده است: «گاندی از یک چیز حتی بیش از بزدلی نفرت داشت و آن نهان کردن بزدلی در ردای خشونت‌پرهیزی بود. قاطعانه می‌گفت اگر کسی جنم خشونت‌پرهیزی ندارد، مقابله به‌مثل با توسل به زور نه تنها برایش موجه بلکه برایش واجب است، حال آن‌که فرار به‌نام خشونت‌پرهیزی عین حقارت است. مجموعه آثار گاندی پر است از نقدهای گزنده به خشونت‌پرهیزی قلابی و توصیه به خشونت‌ورزی، آن‌گاه که تنها گزینه دیگر عقب‌نشینی بزدلانه باشد.»

گاندی چه می‌گوید؟ عنوانی است که شاید بر مخاطب این امر را مشتبه سازد که اثر مجموعه‌ای از نقل‌قول‌ها یا گزیده آثاری از گاندی مطابق با زیرعنوان کتاب باشد: در باب خشونت، مقاومت و شجاعت. حال آن‌که در هر چهار بخش اصلی کتاب: ندای درون، بالش مرگ زیر سر، وجدان بیدارشده و مرد ملت تحلیل‌ها و دیدگاه‌های نگارنده کتاب از سخنان گاندی  نیز به میان آمده است، پاراگراف زیر از جمله دیدگاه‌های نویسنده درباره نظریات گاندی است:

 «اگر بی‌عدالتی [برای یک فرد] از منظر اخلاقی کاملاً مشخص باشد، ایثار می‌تواند تلنگری به وجدان [او] بزند، و احتمالاً خواهد زد. اما معجون قدرتمند نفع شخصی و ایدئولوژی می‌تواند به سادگی هر کس را مجاب کند که آن صف روانه به سوی نیات پلیدی داشته و هر چه بر سرش می‌آید حقش است. آیا صف میلیون‌ها یهودی بی‌گناه که «همچون بره‌هایی رهسپار کشتارگاه» به سوی کوره‌های آدم‌سوزی می‌رفتند، به وجدان نازی‌ها تلنگر زد؟ شاید بگویید خندان و شادمان نرفتند ــ مصداق «خشونت‌پرهیزی از سر ضعف» بودندــ اما نازی‌هایی که کشتن یک میلیون یهودی را اخلاقاً توجیه کردند ــ کدام معصومیت، چه در وسیله چه در هدف، از معصومیت این کودکان ناب‌تر است؟…»

کتاب در پایان خود یک جمع‌بندی مختصر و مفید به مخاطب ارائه می‌کند. اگر چه نویسنده اثر در بخش‌های پیشین کتاب با دیدگاهی انتقادی به نظریات گاندی نگریسته ولی در نهایت اعلام می‌کند: «گاندی یک نکته را درست دریافته بود. بهای جان‌هایی که طی مقاومت خشونت‌پرهیز از دست می‌روند، هر قدر هم که سنگین باشد، باز از هزینه شورش خشونت‌بار کم‌تر است. ضمن این‌که مبارزه بدون خشونت از آینده بهتری خبر می‌دهد تا مبارزه مسلحانه. به محض این‌که نیروهای مسلح بیگانه در حمایت از قیام مردمی پا به لیبی گذاشتند، شمار کشتگان سر به فلک زد. رقم احتمالی این کشته‌شدگان چند برابر مجموع تلفات هر یک از قیام‌های دیگر در جهان عرب است. دستاورد پیروزی مسلحانه در لیبی باز هم قدرتی است دست‌نشانده نیروهای خارجی که احتمالاً باعث می‌شود اغلب لیبیایی‌ها به‌زودی آرزو کنند به دوران قذافی برگردند.»

و در ادامه همین بخش اذعان می‌کند: «اگر نقدی به نظریه‌ خشونت‌پرهیزی گاندی وارد باشد، این است: نظریه او چنان شجاعتی می‌طلبد که از ظرفیت بیشتر انسان‌های فانی بیرون است.»

کتاب گاندی چه می‌گوید؟ نوشته نورمن فینکلشتاین را نشر ماهی اولین بار در سال ۹۵ (چاپ دوم: ۱۳۹۸)  منتشر کرده است؛ کتابی موجز و کم‌حجم (۱۱۲ صفحه) و با ترجمه‌ای روان از محمد واعظی‌نژاد.

توضیح: مهاتما یعنی روح بزرگ و پدر ملت. مهاتما گاندی واضع نظریه «ستیاگرهه» (مقاومت بدون حشونت) و رهبر آزادی‌بخش هند از استعمار بریتانیا بود.