منم من اورهان پاموک و شما را دعوت می‌کنم به…

منم من اورهان پاموک و شما را دعوت می‌کنم به…

آن قسمت از کتاب شازده کوچولو را که ستاره‌شناسی اهل ترکیه ستاره‌ای در آسمان کشف می‌کند و آن را در مجامع علمی مطرح می‌کند، به‌خاطر دارید؟ یادتان هست که کسی جدی‌اش نمی‌گیرد و جایزه نوبل فیزیک به یک غربی می‌رسد و باعث خرده‌گیری شازده‌کوچولو (شما بخوانید اگزوپری) می‌شود؟

اورهان پاموک این کلیشه را پشت سرگذاشت و در سال 2006 جایزه نوبل ادبی را بدست آورد. نامش به‌عنوان اولین شهروند ترکیه که جایزه نوبل برده است، ثبت شد. (وینش سال‌ها قبل پرونده‌ای برای پاموک منتشر کرده‌است که اینجا می‌توانید آن را بخوانید.)

با آثار و زندگی‌نامه پاموک قبلا آشنا شده‌ایم اما در این پرونده قصد داریم بر جنبه‌ای از آثار او متمرکز شویم که بیشتر بر جایگاه بین‌تمدنی نوشته‌هایش تاکید دارد.

بیایید در تاریخ کمی عقب‌تر برویم و به یاد آوریم که سرزمینی که امروز ترکیه می‌خوانیم بخشی از سرزمین قدیمی‌تر آناتولی است. جایی که مردمان بسیاری با گوناگونی فرهنگ و زبان تا کنون در آن زیسته‌اند. این سرزمین قدمتی هفت هزارساله دارد و یافته‌های باستان‌شناسانه فراوانی که به تمدن‌های ایران و مصر بر می‌گردند در آن یافت شده است؛ کم کم با ظهور تمدن اروپا آثار این تمدن هم به آثار دو تمدن قبلی اضافه می‌شود. شاهان و امیران نامداری بر آن حکومت یا در آن تاخت و تاز کرده‌اند.

گذشته‌ی آن بسیار درهم‌تنیده با ایران است و زمانی مهم‌ترین هماورد ایران بوده است. منظورم سرزمین روم است. بعد از سقوط روم شرقی به دست مسلمانان و تاسیس خلافت‌های اسلامی این دفعه خلفا بودند که این دوقطبی ابرقدرت‌های جهان قدیم را ادامه دادند: دوقطبی ایران و عثمانی.

آناتولی، روم، عثمانی، ترکیه … و نگین آن استانبول یکی از مهمترین بازیگران جهان بوده‌اند، تا آخر جنگ جهانی اول یعنی حدود صد سال پیش. جایی که مردمان متمدن هزاران سال زندگی کرده‌اند و ابرقدرت جهان در آن زمان محسوب می‌شده‌اند. اکنون پس از حدود 100 سال که به حاشیه رانده شده‌اند یا لااقل دیگر به عنوان ابرقدرت شناخته نمی‌شوند می‌خواهند چه چیزی به جهان بگویند؟ چه روایت مهمی هست که شنیدنش برای جهان مهم است؟

این منظریست که وینش تلاش دارد این‌بار با نگاه به آثار پاموک مورد توجه قرار دهد.

کتاب خانه خاموش ما را به اواخر عثمانی می‌برد و یادآوری می‌کند که ساکنان این خانه که روزی رونقی داشته است و بالقوه لایق زندگی بهتری هستند، ظاهرا نصیبی بیش از خاموشی و مرگ ندارند. اما چرا؟

پاموک در هر کتاب بخشی از صورت مسأله یا پاسخ مسأله را آشکار می‌کند. تُرک‌هایی که تلاش می‌کنند جهان را با چشم‌های غربی ببینند، دقیقاً همان کاری که ممکن است هرگز بر آن تسلطی پیدا نکنند؛ نه به زور شمشیر و نه با قدرت رنگ و نقش. درد و رنجش، همان درد و رنج ملتی است که فرهنگ سنتی خود را پنهان می‌کند و در تلاش است قدرتی را که ریشه‌‌ای در وجودش ندارد، به غربی‌ها اثبات کند و در این مسیر، هویتش و هر آنچه که ساخته، بر باد می‌رود.

پاموک با جزییات بسیار زندگی مردم استانبول را می‌کاود که چگونه درباری که قبله آمالش ایران بود و اصفهان، با حیرت دستاوردهای غربی را تمنا می‌کند.

شاهد دیگرش افسانه‌های پدرکشی و پسرکشی است که ترکیه با قرارگرفتن روی مرز دو تمدن ایران و اروپا در معرض هر دو مورد هست. لاجرم گاهی به این سو متمایل است و گاه به سوی دیگر.  این موقعیت که می‌توانست به غنای هویتش بیانجامد متاسفانه در 100 سال اخیر بیشتر باعث فقدان هویتش شده است، ریشه‌هایش را سست کرده و امکان بالیدن را محدود.

جایی که زبان رسمی و دیوانی‌اش فارسی بوده و ادعای میراث‌داری مولوی را دارد، اکثریت جمعیتش قادر نیستند شعر مولوی را بخوانند و وقتی از مسئول موزه معصومیت پرسیده می‌شود چرا متون توضیحی نوشته‌ شده در موزه به بسیاری از زبان‌ها موجود است غیر از فارسی، پاسخ عجیبی می‌شنوید: شما معاهده مالکیت فکری بین‌المللی (کپی رایت) را امضا نکرده‌اید.

از نظر پاموک میراثشان بسیار پربها و گران‌قدر است و افسوس می‌خورد که این‌گونه به بهانه نوسازی و توسعه مثله شود و از سوی دیگر زاده شدن هویت جدید قوی و پویا از داخل این میراث، آنقدر دشوار است که نمی‌داند بیشتر از هویت مثله شده نو، بگرید یا هویتی که سال‌هاست از بطن میراث هزاران ساله شرقی (نزدیک به ایرانی) می‌خواهد زاده شود ولی هنوز زاده نشده است.

اما این باعث نمی‌شود که به این همه عشق نورزد و برایش غزل‌های عاشقانه نسراید، با پدران خود به مجادله نپردازد، و گریبان آنها را نگیرد که اینجا که ما ایستاده‌ایم نتیجه تحقق آرمان‌های شما بوده است، حالا چه کسانی لازم است تاوان این گونه آرمان‌ورزی‌های نسل‌های گذشته را بدهند؟ و تا کی؟

اورهان پاموک