لاک‌پشتی که پرواز می‌کند

لاک‌پشتی که پرواز می‌کند

معرفی جایزه لاک‌پشت پرنده

لاک‌پشت پرنده نام یک جایزه در حوزه کتاب کودک و نوجوان است. فرقش با سایر جوایز معمول و آشنا در این حوزه این است که قصدش دادن جایزه به معنای مادی نیست؛ هدفش را ترویجی-دستیاری تعریف کرده. لابد می‌پرسید ترویجی-دستیاری دیگر چه صیغه‌ای است؟

ترویجی یعنی قصدش ایجاد توجه به کتاب‌های کودک و نوجوان و ایجاد بازار بهتری برای دیده و مطرح شدن این کتاب‌هاست. وقتی ‌می‌گوییم بازار منظورمان این نیست که لاک‌پشت پرنده کتاب می‌فروشد، اما قرار گرفتن نشان لاک‌پشت روی کتاب‌ها کمک می‌کند که مخاطبان با اطمینان بیشتری سراغ آن کتاب‌ها بروند و بخرند. ضمن اینکه مطرح کردن کتاب‌های هر فصل، معرفی نویسندگان و هنرمندانی که در این عرصه از گذشته تا امروز فعال بوده‌اند، خودش ترویجی برای دنیای مهم کتابخوانی کودک و نوجوان به‌حساب می‌آید.

اما کلمه دستیاری اشاره به آن بخش لاک‌پشت پرنده دارد که می‌خواهد مثل دستیاری برای مادر و پدرها و البته در مرحله بعد برای خود بچه‌ها عمل کند. لاک‌پشت پرنده هر فصل فهرستی از کتاب‌های منتخب این گروه را منتشر می‌کند. در این فهرست اسم هرکتاب و مشخصات و موضوعش به اضافه گروه سنی و اینکه برای چه مخاطبی مناسب هستند ذکر می‌شود. همین موضوع باعث می‌شود که در بازار نسبتا شلوغ کتاب بچه‌ها، خانواده‌ها بتوانند کتاب مناسب را پیدا کنند.

حالا ممکن است بگویید که انتخاب این کتاب‌ها بر چه اساسی صورت می‌گیرد؟ یا به عبارت بهتر آن گروه داورانی که این کتاب‌ها را انتخاب می‌کنند چه متر و معیاری دارند که ما بفهمیم انتخابشان چقدر پایه و اساس دارد؟

خوشبختانه این معیارها شفاف هستند و عمومی اعلام شده‌اند، هرچند هرساله بازبینی می‌شوند و بسته به شرایط و مسائل روز ممکن است تغییراتی در آن انجام شود اما اگر بخواهیم کلی به آنها اشاره کنیم، این موارد است:

1- دست‌یابی به سبک شخصی و توانایی در آفریدن جهانی تازه و فضای منحصر به فرد؛

2- هماهنگی و تناسب میان اجزای سازنده کتاب، اعم از محتوا، زبان، شکل اجرایی متن، گرافیک، آماده سازی، مواد به کار رفته و چاپ کتاب؛

3- توجه به ظرفیت‌های زبان، نوآوری در حوزه‌ی زبان فارسی و کمک به گسترش و پویایی آن؛

4- پیوند با پیشینه‌ی ادبی، امکان فرا‌تر رفتن از سنت‌های ادبی و گشودن افق‌های تازه؛

5- نوآوری در ارائه‌ی شکل‌های تازه‌ی ادبی و پیشنهاد‌های نو در فضای ادبیات کودک ایران و جهان؛

6-توجه به درستی و غیر جانبدارانه و به روز بودن اطلاعات در کتاب‌های اطلاعاتی، اعم از کتاب‌های دینی، علوم انسانی، علمی و آموزشی و… در کنار توجه به نوآوری در شیوه تألیف، گرافیک، نوع مواد و چاپ؛

7- احترام به ارزش‌های مردم ایران و پرهیز از طرح مسایلی که در آن‌ها ارزش‌های مردم و اقوام ایرانی مورد تمسخر قرار گیرند؛

8- توجه به زیست هم‌زمان کودکان ایرانی در چارچوب مرزهای ملی و عضویت در جامعه‌ی جهانی؛

9- توجه به روحیه‌ و تفکر انتقادی و برجسته‌سازی پرسشگری؛

10- احترام به تفاوت‌های فردی کودکان و مقاومت در برابر یکسان سازی و همسان سازی کودکان و توجه به احساس رهایی آنان؛

11- توجه به پیچیدگی‌های دنیای واقعی کودک، خواسته‌ها و نیازهای کودکان امروز و پرهیز از ساده‌سازی و ساده انگاری و هم‌چنین تحمیل دنیای بزرگ‌سالانه به کودکان؛

12- احترام به ارزش‌های همه‌بشری، عام و جهان‌شمول مانندِ صلح و امنیت، مدارا و گفت‌و‌گو، احترام به انسان‌ها و همدلی با آن‌ها، درکنار احترام به دیگر موجودات، مخالفت با هرگونه تبعیض، رعایت حقوق همه‌ی انسان‌ها، به خصوص کودکان، هم‌چنین کودکان با نیازهای ویژه و احترام به محیط زیست.

براساس همین معیارها تا همین امروز لاک‌پشت پرنده 52 فهرست فصلی منتشر کرده است. معنی دیگر این عدد یعنی اینکه لاک‌پشت پرنده الان حدود سیزده‌سال است که مشغول به فعالیت است. این هم یکی از نکات قابل توجه فعالیت این گروه است، یعنی در روزگاری که معمولا عمر جوایز ادبی و فعالیت‌های مرتبط با ترویج کتابخوانی غیردولتی کوتاه مدت است و به‌دلایل مختلف پایدار نیست، لاک‌پشت پرنده سیزده‌سال است که توانسته فعالیت خود را ادامه بدهد.

لاک‌پشت پرنده سال 1391 اولین دوره‌اش را برگزار کرد و منتخبی از بهترین کتاب‌های کودک و نوجوان سال 1390 را ارائه داد. کتاب‌هایی که به فهرست لاک‌پشت پرنده راه پیدا می‌کنند با تعداد نشان‌های لاک‌پشتی‌شان سنجیده می‌شوند. این نشان‌ها از شش تا سه لاک‌پشت را شامل می‌شوند که معنا و مفهومشان به این صورت است:

1- کتاب‌هایی با ارزش شش لاک‌پشت، که بیش‌ترین هماهنگی را با معیارهای گروه داوری داشته باشند و افزون بر‌آن، نکته‌ای ویژه در محتوا یا فرم آن‌ها به چشم بخورد؛

2- کتاب‌هایی با ارزش پنج لاک‌پشت، که بیشترین هماهنگی را با معیارهای گروه داوری دارند؛

3- کتاب‌هایی با ارزش چهار لاک‌پشت، که هماهنگی نسبی با معیارهای گروه داوری دارند؛

4- کتاب‌هایی با ارزش سه لاک‌پشت، که، ضمن برخورداری از ارزش‌های ادبی ذکر شده در این متن، تضادی با معیارهای گروه داوری نداشته باشند.

البته در این سیزده‌سال فعالیت فراز و فرودهایی هم وجود داشته است. یکی از این موارد مربوط به دوران همه‌گیری کرونا بود. خوب است اشاره کنیم که فهرست منتخبین هرساله همراه با مراسمی اعلام می‌شود که با حضور علاقمندان عمومی، اهالی کودک و نوجوان و نویسندگان و تصویرگرانشان، و خود بچه‌هاست. به این شکل فرصتی هم برای دیدار اهالی این حوزه و آشنایی بچه‌ها با فعالان این بخش فراهم می‌شود.

ضمن اینکه عموما برنامه‌های جنبی برای بچه‌ها و امکان خرید کتاب‌های برگزیده برای علاقمندان فراهم است. در دوران همه‌گیری کرونا به طور طبیعی برگزاری مراسم حضوری تعطیل و به صورت مجازی برگزار شد. حوادث سال 1401 هم از شرایطی بود که برگزاری مراسم لاک‌پشت پرنده را به تعویق انداخت.

لاک‌پشت پرنده در کنار دادن نشان‌های لاک‌پشتی به کتاب‌ها و اعلام فهرست، هربار نشان ویژه لاک‌پشت پرنده را به فعالانی در عرصه کودک و نوجوان اهدا می‌کند. این افراد ممکن است نویسنده یا تصویرگری قدیمی باشند یا سال‌ها به فعالیت‌های فرهنگی در این عرصه پرداخته باشند. همچنین با تقدیر از یک اثر قدیمی تولیدشده برای بچه‌ها با عنوان «کتاب یاد»، یادآوری از فعالیت‌های صدساله اخیر برای بچه‌های ایران یا آثاری که به مرور زمان از یاد رفته‌اند، می‌شود.

در سیزدهمین دوره لاک‌پشت پرنده که فروردین ماه امسال در شهرکتاب مرکزی برگزار شد، کتاب‌های هفت جاویدان (نوشته مرجان فولادوند)، پسر اقیانوس (نوشته مهدی رجبی) و دوتوک (نوشته زهره پریرخ) به عنوان کتاب‌های برگزیده منتشره در سال 1402 اعلام شدند.

منیر همایونی و محمدعلی بنی‌اسدی نیز دو چهره پیشکسوت در عرصه فعالیت برای بچه‌ها هستند که در این مراسم نشان ویژه لاک‌پشت پرنده را دریافت کرده و تقدیر شدند.

کتاب گمشده‌ی لب دریا نوشته غلامحسین ساعدی نیز کتاب یاد سیزدهمین مراسم بود.

در ایران چند جایزه و فهرست کتاب‌های برگزیده دیگر هم برای کودکان و نوجوانان وجود دارد، ازجمله جایزه کتاب سال کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، جوایز شورای کتاب کودک و نامزدهای برگزیده انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، جشنواره ملی کتاب رشد و جایزه کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور. هرکدام از این جوایز معیارها و نگاه ویژه خود را دارند و لاک‌پشت پرنده هم از این قاعده مستثنی نیست، گرچه هدف اصلی این جایزه تا به امروز ایجاد پیوند بیشتر و انتخاب راحت‌تر و مناسب‌تر کتاب برای بچه‌ها توسط والدین بوده است.

حالا وقتش است که بپرسیم انتخاب عنوان لاک‌پشت پرنده برای این فعالیت بخاطر اشاره به قصه معروف همان لاک‌پشتی است که آرزوی پرواز داشت یا تشویق به تخیل و بال‌وپر دادن به خیال پرواز کودکان این سرزمین؟ فکر کنم این یکی را موسسان این جایزه به خیال‌پردازی خودمان واگذار کرده‌اند.

سایت وینش از زمان تأسیس تاکنون تلاش کرده گزارش‌هایی از برگزاری مراسم لاک‌پشت پرنده و آشنایی اهالی کتاب با این فعالیت داشته باشد. این گزارش‌ها را می‌توانید در لینک‌های زیر ببینید.