انتشار کتاب‌هایی درباره فوتبال، یک پدیده جدید در بازار کتاب ایران است. تا یک دهه پیش موضوع ورزش (جدای از کتاب‌های علمی رشته تربیت بدنی) برای بازار نشر ایران غریب و در عین حال احتمالاً پیش‌پاافتاده به نظر می‌آمد.

سه دهه پیش حسین فکری، مربی قدیمی و فوتبال‌نویس، دفترچه‌ای درباره فوتبال منتشر کرد که معجونی بود از آموزش قوانین فوتبال، نتایج مسابقات جام جهانی ۹۰ و بازی‌های آسیایی پکن در همان سال، معرفی بازیکنان تیم ملی فوتبال و مقالاتی به سبک کیهان‌ورزشی آن روزها درباره فوتبال. پیش از آن هم در ابتدای دهه شصت کتاب‌هایی درباره ستارگان فوتبال (از جمله درباره پله) منتشر شده بود.

در صنعت کتابِ خارج از کشور، اما چاپ کتاب درباره فوتبال گونه‌ای تثبیت‌شده است. اما چه نوع کتاب‌هایی؟ یکی از این زیرژانرها کتاب‌هایی هستند که از زاویه دید علوم اجتماعی با نگاه بینارشته‌ای به فوتبال به عنوان یک پدیده نگاه می‌کنند. فوتبال به منزله موردمطالعاتی.

 فوتبال، جهانی سازی، تلویزیون؛ یک بازی دو نیمه‌ای کتابی است که البته نمی‌توان آن را صرفاً کتابی ورزشی نامید چون کتابی است در حوزه جامعه‌شناسی که موضوع مطالعه‌ی خود را فوتبال انتخاب کرده است. کارنل سندوس در «فوتبال، جهانی سازی، تلویزیون؛ یک بازی دو نیمه‌ای» بحث را با تاریخچه شکل‌گیری جمعیت‌های هواداری در فوتبال آغاز می‌کند و بعد به مفهوم هواداری و ویژگی‌های هواداران می‌رسد.

تحلیل سندوس این است که هواداری در فوتبال ریشه در «خودبازتابی» (فرافکنی) انسان دارد. به عقیده سندوس سرمایه‌‌داری فوتبال را به محصولی تبدیل کرده که توسط هواداران مصرف شود. مصرف کلیدواژه سندوس در این کتاب است.

هواداری در رینگ «کارنل سندوس» استاد جامعه شناسی دانشگاه هاردسفیلد انگلستان است. کتاب فوتبال، جهانی سازی، تلویزیون؛ یک بازی دو نیمه‌ای نه صرفاً تحلیل‌هایی تئوریک، که نتیجه تحقیق میدانی بزرگی در سه سال متوالی است. نویسنده برای نوشتن این کتاب ۴۴ بازی فوتبال را در ورزشگاه‌های آلمان، انگلستان و آمریکا تماشا کرده و با ۸۹ تماشاگر هم حرف زده است. همین موضوع به سندوس جسارت می‌دهد تا بوردیو و هابرماس و خیلی دیگر از جامعه شناسان مطرح را به نقد بکشد و از آن‌ها عبور کند. به عقیده سندوس سرمایه‌‌داری فوتبال را به محصولی تبدیل کرده که توسط هواداران مصرف شود. مصرف کلیدواژه سندوس در این کتاب است.

چندین و چند کتاب دیگر هم حمیدرضا صدر منتشر کرده است که در گذشته او را به عنوان یک منتقد سینما به خاطر می‌آوردیم و برای نسل‌های بعد به عنوان یک کارشناس تلویزیونی فوتبال شناخته می‌شد.

«به خاطر می‌آوردیم» از آن کلمات خاص دکتر صدر است که او را با همین کلمات، با همین شور و حال و خاطره‌بازی و با افعال ماضی‌اش به یاد می‌آوریم. از دکتر صدر کتاب پیراهن‌های همیشه او را انتخاب کرده‌ایم که مجموعه‌ای است از تک‌نگاری‌ها درباره بازیکنانی که او در طول زندگی عاشقانه دوست‌شان داشته و حالا با این نوشته‌های پرشور (و رمانتیک) آن‌ها را روی کاغذ آورده است.

یک طرف بازیکن، یک طرف عاشق سینه‌چاک پیراهن‌های همیشه مجموعه‌ای است از هفتادویک جستار که در قالب خاطره نوشته شده است؛ خاطراتِ حمیدرضا صدر از بازیکنانِ تأثیرگذار و مهمِ تاریخِ فوتبال؛ خاطراتی که نویسنده در آن‌ها ادعا و بنای تحلیل کردن ندارد. بازیکنانی که در پیراهن‌های همیشه درباره‌شان می‌خوانیم، یا تیم ملی کشورشان را به قله‌ی افتخار رسانده‌اند یا در باشگاهی خارجی آن‌قدر تأثیرگذار بوده‌اند که طرفداران باشگاه او را از خودشان می‌دانستند؛ از ریکاردو زامورا تا فرانتس بکن لائر، از پله تا مارادونا و از کریستیانو رونالدو تا لیونل مسی. خاطراتی به قلم عاشقی سینه‌چاک و با زبانی پرشور و شاعرانه.

فوتبال علیه دشمن را سایمون کوپر نوشته است که ستون‌نویس مشهوری است و او هم مثل حمیدرضا صدر شهرتش را از کاری جدای از ورزشی‌نویسی به دست آورده است اما کتابی که درباره ویژگی‌های اجتماعی فوتبال نوشته، در تمام دنیا کتابی موفق بوده است. فوتبال علیه دشمن درباره فوتبال است اما صرفاً در بیرون از زمین فوتبال. درباره تاثیرات این ورزش-صنعت در سیاست، در اجتماع و در روابط بین کشورها و مردم.

کوپر از آرژانتین زیر سلطه ژنرال‌ها می‌گوید، از دشمنی بین طرفداران سلتیک و رنجرز که بازتاب اختلافات پروتستانی کاتولیکی است، از دشمنی دیرینه بین هلندی‌ها و آلمانی‌ها، بین ترک‌ها و اروپایی‌ها و… کتاب جذابی است که البته گروهی هم اعتقاد دارند نقش فوتبال در سیاست را اندکی بیش از نقش واقعی آن بزرگ در نظر گرفته است.

فوتبال بیرون از زمین چمن هم در جریان است سایمون کوپر برای نوشتن فوتبال علیه دشمن به ۲۲ کشور جهان سفر کرد تا بتواند تاثیرات غریب این ورزش را بر فرهنگ و سیاست بررسی کند. و همزمان تلاش می‌کرد به این سوال پاسخ دهد که چرا کشورهای مختلف جهان این ورزش ساده را این‌قدر متفاوت با هم اجرا می‌کنند. نقطه‌ی قوت کتاب این است که کوپر صرفاً دوروبر اسامی معروف فوتبال نمی‌پلکد. زیباترین جاهای کتاب را نه گفتگوهای سایمون و ستاره‌ها، که پیرمرد کله‌شق ایتالیایی‌ای که دادِ دفاع از فوتبال دفاعی سر داده یا زنی آرژانتیتی که هر دو پسرش را در آتش کینه‌ی ژنرال‌های آرژانتینی از دست داده ساخته‌اند.

اما محبوب‌ترین ژانر کتاب‌های فوتبالی، همچنان کتاب‌های بیوگرافیک است. کتاب‌هایی درباره مشهورترین بازیکنان مستطیل سبز، مربیان و گاه درباره تاریخچه تیم‌ها. چنین کتاب‌هایی در ایران هم می‌توانند محبوب باشند و طرفداران فوتبال را اگر کتاب‌خوان نیستند به سمت خواندن درباره ورزش محبوب‌شان بکشانند و اگر کتاب‌خوان هستند هم لذتی بیشتر به آن‌ها بچشانند.

در میان کتاب‌هایی با موضوع #فوتبالفوتبال یک ورزش تیمی و محبوب‌ترین ورزش در بیشتر کشورهای جهان است.  فوتبال را دو تیم یازده‌نفره متشکل از بازیکنان فوتبال با یک توپ فوتبال بر روی چمن طبیعی یا مصنوعی با هدف گل‌زدن انجام می‌دهند. یازده بازیکن هر تیم شامل چند مهاجم، هافبک، مدافع و یک دروازه‌بان می‌شوند که توسط سرمربی در زمین چیده می‌شوند و مانند یک سیستم عمل می‌کنند که سیستم فوتبال نامیده می‌شود. امروزه بیش از ۲۵۰ میلیون فوتبالیست در بیش از ۲۰۰ کشور وجود دارد. که در سایت وینش نقدومعرفی شده‌اند پنج کتاب زندگی‌نامه‌ای انتخاب کرده‌ایم. این کتاب‌ها (درباره استیون جرارد کاپیتان و رهبر تیم انگلیسی لیورپول، یورگن کلوپ مربی آلمانی بسیار موفق این روزها، رونالد کومن بازیکن و بعدها مربی هلندی، روی کین هافبک وسط ستیزه‌جوی ایرلندی منچستر بونایتد و آندره‌آ پیرلو هافبک وسط ایتالیایی) مستقیماً توسط این ورزشکاران نوشته نشده‌اند اما معمولاً یک نویسنده و ژورنالیست کاربلد در کنار این ستاره قرار می‌گیرد و کتاب به صورت اول شخص – خودزندگی‌نامه- نوشته می‌شود.

خواندن سرگذشت آن‌ها که از دروازه موفقیت گذشته‌اند و نام‌شان ماندگار شده همیشه برای کتاب‌خوان‌ها و علاقمندان به این شخصیت‌ها جذاب بوده است اما ویژگی مشترک بین جرارد و پیرلو آن است که هردو بازیکنانی بودند که برای تیم ورزشی‌شان حکم یک رهبر را پیدا می‌کردند. رهبری گاه بسیار وفادار (جرارد در تمام دوران ورزش تنها در تیم شهر زادگاهش بازی کرد و البته شاید به همین علت جام‌های زیادی را از دست داد) و گاه اهل تنوع (پیرلو در هر سه تیم بزرگ کشورش بازی کرد).

یورگن کلوپ یک مربی است که انرژی‌اش روی نیمکت انگار به بازیکنانش هم منتقل می‌شود. کلوپ در دوره بازیکن بودنش چندان بازیکن بزرگ و مطرحی نبود. اما برخلاف او رونالد کومان و روی کین بازیکنان بزرگی بودند که در مربیگری نتوانستند موفقیت‌های دوره بازی خود را تکرار کنند. 

نقدومعرفی این کتاب‌ها را از طریق لینک‌های زیر می‌توانید در سایت وینش بخوانید:

جرارد، رهبر وفادار قرمزها

یورگن کلوپ، مردی که صدایش را با استفاده از مغزش بلند کرد

فکر می‌کنم، پس بازی می‌کنم

مرور سریعی بر زندگی ستاره هلندی

مهم این است که توازن را حفظ کنی

فوتبال فراتر از یک ورزش