شیطان و خدا

شیطان و خدا نمایشنامه‌ای از ژان پل سارتر نویسنده، منتقد و فیلسوف بزرگ فرانسوی در قرن بیستم است. به گفته‌ی پاره‌ای منتقدین چکیده‌ی مهم‌ترین افکار او در این نمایشنامه گنجانده شده است. زمان این نمایشنامه به چهارصد سال پیش بازمی‌گردد که جنگ‌های مذهبی در سراسر اروپا سایه افکنده بود و پروتستان و کاتولیک یکدیگر را می‌دریدند و کفاره‌ی این عمل را دهقان باید با نان و جان خود می‌داد. همان‌طور که برتولت برشت در نمایشنامه‌ی گالیله نوشت: «دهقانان مخارج جنگ‌هایی را می‌پرداختند که نایب مسیح مهربان در اسپانیا و آلمان راه انداخته بود».

ژان پل سارتر از زبان ناستی، یکی از شخصیت‌های این نمایشنامه، می‌نویسد: «وقتی که پولدارها باهم می‌جنگند، فقیرها باید کشته شوند، آن‌هایی که تسلیم می‌شوند از گرسنگی می‌میرند و آن‌هایی که تسلیم نمی‌شوند سر دار می‌میرند».

سارتر حقیقت این دو نیروی متضاد، خدا و شیطان را در این کتاب به چالش می‌کشاند و قدرت انتخاب و ایمان به هر یک از این نیروها را در اختیار انسان می‌گذارد. همان‌طور که در فلسفه‌ی خود (اگزیستانسیالیسم)، انسان را موجودی بااراده معرفی می‌کند که طراح زندگی خود است و می‌تواند آنچه بد یا خوب است را بااراده و توانایی خود انتخاب کند.

شخصیت‌های او در این انتخاب دچار اضطراب، پریشانی و حوادثی می‌شوند که در هیچ‌یک به نتیجه‌ای نمی‌انجامد، در دیالوگ‌هایی که با یکدیگر دارند این گفته‌ی سارتر ثابت می‌شود که خدا و شیطان هر دو انسان را تباه می‌کنند و شیطان و خدا، خوبی و بدی، نتیجه یکی است. به طور مثال هاینریش که از قوانین الهی اطاعت می‌کند به نانسی که او را ترغیب به ریختن خون می‌کند می‌گوید: «خدا ما را از قتل نفس منع کرده است. خدا از خشونت نفرت دارد.» نانسی در پاسخ می‌گوید: «پس جهنم را چه می‌گویی؟ خیال می‌کنی آنجا با گناهکاران نرمی می‌کنند؟» هاینریش می‌گوید:

«خدا می‌گوید هر که شمشیر بکشد…» و نانسی کلام او را قطع می‌کند و می‌گوید: «به شمشیر کشته خواهد شد.»

سارتر در این کتاب نشان می‌دهد آنچه موجب رستگاری و نجات انسان است، انتخاب هیچ‌یک از این دو نیرو نیست، زیرا زمانی که به شیطان روی می‌آورد به خشونت کشیده می‌شود و برای آنکه خدا را خوش آید خشونت را رها می‌کند و خدا را انتخاب می‌کند اما متوجه می‌شود در راه خدا هم گاهی باید درشتی کرد و گاهی نرمی، بنابراین به این نتیجه دست می‌یابد که از میان شیطان و خدا، انسان را برگزیند.

سارتر برای توضیح این نمایش در پاسخ به کاتولیک‌ها می‌گوید: «کاتولیک‌ها انتقادی کرده‌اند که به نظر من وارد است و آن این است که حکومت انسان بدون خدا همیشه با خشونت آغاز می‌شود. من هم این را می‌دانم؛ اما تاریخ نشان داده است که حکومت خدا هم همیشه با خشونت آغاز می‌شود». شیطان و خدا به ترجمه‌ی ابوالحسن نجفی نخستین‌بار در سال ۱۳۴۵ در انتشارات زمان منتشر شد.

ژان پل سارتر

انتشارات زمان