دولت و جامعه، مسابقه دو با سرعت مساوی

دالان باریک آزادی کتابی است که بخشی از شهرت خود را به اثر قبلی این دو نویسنده یعنی عجم اوغلو و رابینسون مدیون است. به همین دلیل هم کسانی که کتاب چرا ملت ها شکست می‌خورند را خوانده‌اند و نقدهایی درباره‌اش شنیده‌اند حتماً توجه‌شان به دومین اثر این دو نویسنده نیز جلب خواهد شد. اما این دو نویسنده چه کسی هستند؟

دارون عجم اوغلو ارمنی و زاده‌ی ترکیه است. او عضو هیئت علمی دانشگاه MIT است که پس از فارغ التحصیلی از دبیرستان، ترکیه را ابتدا به قصد انگلستان ترک کرده و اکنون یک اقتصاددان آمریکایی به حساب می‌آید. جیمز رابینسون دیگر نویسنده این کتاب، اقتصاددان و دانشمند علوم سیاسی انگلیسی است که در دانشگاه‌های آمریکایی نیز کرسی تدریس داشته است.

غیر از این دو کتاب، ریشه‌های اقتصادی دیکتاتوری و دموکراسی دیگر اثر مشترک این دو نویسنده هم به بازار نشر ایران رسیده، همچنین عجم اوغلو و رابینسون، بالغ بر 35 مقاله به‌طور مشترک منتشر کرده‌اند که برای محققین می‌تواند جالب توجه باشد.

موضوع اصلی دالان باریک آزادی همان‌طور که از نام آن پیداست، حول محور آزادی است. در طول سال‌های اخیر دلایل زیادی برای تشکیل جامعه دموکراتیک و آزاد توسط اندیشمندان برشمرده شده‌اند: عوامل سیاسی، جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگ، فناوری و … اما عجم اوغلو و رابینسون معتقدند آزادی، ماحصل فرآیندی است که بین دولت و مردم صورت می‌گیرد.

آزادی ماهیتی بسیار شکننده و حساس دارد و در دالانی باریک، در فشاری مداوم، بین استبداد و هرج و مرج قرار گرفته و هر لحظه خطر خروج از دالان به سوی یکی از این دو وجود دارد. با توجه به تخصص این دو نویسنده، دور از ذهن نیست که بیشتر تحلیل و نظرات‌شان حول محور افتصاد، کنش‌ها و واکنش‌های اقتصادی مردم و دولت‌ها است، اما در نهایت هیچ داروی شفابخش یا روش تضمین‌شده برای رسیدن به آزادی در جوامع مختلف تجویز نمی‌شود.

نویسندگان از همان ابتدای کتاب چند اصطلاح اصلی را معرفی می‌کنند که تا پایان همراه خواننده است. از جمله‌ی این اصطلاحات لویاتان است.«لویاتان عظیمی که دولت خوانده می‌شود» (صفحه 41) این اصطلاح از کتاب لویاتان نوشته تامس هابز گرفته شده است که در فصل اول به تفصیل درباره‌اش توضیح داده می‌شود. از همین ابتدا هابز با کتاب مهم‌اش لویاتان در دالان باریک آزادی تنیده می‌شود، البته با تقسیم لویاتان به سه نوع متفاوت: «لویاتان غائب»، «لویاتان دربند» و «لویاتان مستبد».

دیگر اصطلاح پر کاربرد «اثر ملکه‌ی سرخ» است که با ارجاع به داستان آن‌چه آلیس آنجا دید اثر لوییس کارول وارد این کتاب مهم درباره‌ی آزادی و دموکراسی شده. اثر ملکه سرخ در فصل دوم باعنوان ملکه سرخ شرح و بسط پیدا می‌کند:

«آلیس ملکه سرخ را ملاقات می‌کند و با وی مسابقه دو می‌دهد… او دریافت هر دوی آن‌ها ظاهراً با تمام توان در حال دویدن هستند اما به نظر می‌رسد که مکان درختان و سایر اشیای پیرامون‌شان تغییر نمی‌کند. این طور به نظر می‌رسید که آن‌ها هرچقدر هم که سریع بدوند از هیج چیز عبور نخواهند کرد. در نهایت ملکه سرخ مسابقه را متوقف کرد.» صفحه 101

اینجا سوال آلیس و پاسخ ملکه به عنوان موضوعی بنیادی برای درک ارتباط بین دولت و مردم توضیح داده می‌شود. آلیس در کشور خودش اگر با سرعت بدود به مکان دیگری می‌رسد اما در کشور ملکه سرخ انگار در همان نقطه که بود ایستاده است. ملکه در واکنش به این اظهار تعجب آلیس می‌گوید «عجب کشور کُندی».

در واقع نویسندگان در سراسر این کتاب به وضعیتی اشاره دارند که فرد باید با سرعت بدود، تنها برای حفظ موقعیت فعلی‌اش و همین را در مورد دولت و مردم هم صادق می‌دانند، به‌این‌ترتیب که برای حفظ توازنِ قدرت میان دولت‌ها و ملت‌هایشان، لازم است هر دو سوی این رقابت از سرعت‌شان کم نکنند و از تلاش دست برندارند.

در تمام 15 فصل این کتاب نویسندگان کوشیده‌اند برای توصیف سه وضعیت حاصل از رقابت دولت و مردم، مثال‌هایی با جزئیات کم یا زیاد بیاورند:

اگر مبارزه جامعه در برابر لویاتان به حد کافی با سرعت و قدرت نباشد از او عقب می‌ماند و لویاتان مستبد بر مردم حاکم می‌شود، مانند چین؛ اگر در این مبارزه لویاتان ضعیف باشد کم کم از عرصه قدرت خارج شده، و لویاتان غائب و به تبع آن هرج و مرج جامعه را به انحطاط خواهد برد، مانند قوم تیو و یا کشور لبنان؛ و تنها در صورتی که لویاتان قدرتمند است اما به خاطر همگامی جامعه با سرعت او در بند قرار دارد آزادی به‌وجود می‌آید، مانند آمریکا یا سوئد.

فصل اول کتاب به توصیف لویاتان هابزی می‌پردازد، در فصل دوم اثر ملکه سرخ و نمونه‌های بارزی از مناسبات قدرت میان دولت و مردم توصیف می‌شود، در فصل سوم جامعه اسلامی و حکومت پیامبر اکرم (ص) مورد مداقه قرار می‌گیرد. فصل چهارم تصمیمات اقتصادی دولت و اثر آن را بر جامعه بررسی کرده و به عنوان مثال عقاید ابن‌خلدون درباره مالیات را شرح می‌دهد.

فصل پنجم یک لویاتان در بند است که در ایتالیا موجب تغییر و توسعه شد. در این فصل به جزئیات فعالیت‌های اقتصادی و بده‌ بستان‌های قدرت میان مردم برای در بند کشیدن دولت، به حرکت واداشتن آن و ورود به کریدور آزادی وصف می‌شوند.

در فصل های شش ابتدا به کشورهای اروپایی و سپس تا فصل ده به ترتیب به چین، هند، سوئیس و آمریکا می‌پردازد. فصل یازدهم به سراغ کشور کلمبیا می‌رود که نمونه‌ای است از یک لویاتان کاغذی، دولتی کم ظرفیت با بروکراسی دست و پاگیر. فصل دوازدهم تمرکز بر روی مسائل خاورمیانه است و در فصل سیزدهم آلمان و در فصل چهاردهم مثال‌هایی از کشورهای متفاوت و در فصل آخر به صورت اخص سوئد مورد بررسی قرار می‌گیرد.

جزئیاتی که در مورد این کشورها تببین می‌شوند برای خواننده‌ای که به طور تخصصی به هیچ‌یک نپرداخته باشد بسیار حائز اهمیت و جالب توجه خواهد بود. درواقع تصویری که این دو نویسنده ترسیم می‌کنند فضای دقیق‌تری است که مخاطب عام تا پیش از این به شکلی سطحی از دریچه دوربین‌های فیلم‌سازی، داستان‌ها و کارت پستال‌ها در مورد این کشورها برای خود ساخته است.

همین جزئیات به‌صورت عمیق به خواننده می‌فهماند که چگونه «ویژگی استبداد ممانعت از مشارکت مردم در فرآیند تصمیم‌گیری سیاسی است.» (صفحه 431) ، از سوی دیگر او را کاملا مجاب می‌کند که برقراری آزادی وظیفه دولت نیست.

«در واقع، بسیاری از پیشرفت های بشر به بهبودی نقش و ظرفیت دولت برای رسیدگی به چالش‌های جدید و در عین حال قدرتمندتر شدن و هوشیارتر شدن جامعه وابسته است»(صفحه 905) در واقع مشارکتِ اجتماعی فعالِ مردم در حکومت‌داری موضوعی است که لویاتان را در بند می‌کشد و او را به دالان باریکی که اکنون موقعیتِ آن بیشتر روشن شده است هدایت می‌کند. اما «عرض دالان و همچنین ثبات در دالان نباید دائمی قلمداد شود» (صفحه 936)

دالان باریک آزادی کتابی است هزار صفحه‌ای که اگر خواننده مفاهیم اولیه‌ی نویسندگان و روش بررسی آن‌ها را در دو فصل اول به خوبی دریابد، به فراخور علاقه‌مندی‌اش می‌تواند تمرکز را برای مطالعه‌ی فصل‌های مورد نظر خود صرف کند. هرچند خواندن کل کتاب و با ترتیب نوشته شده توسط نویسندگان، خالی از لطف نیست اما در بعضی قسمت‌ها ممکن است شرح و بسط یک موضوع به نظر خواننده موجب اطناب کلام شده باشد، هرچند که برای فهم هدف نویسندگان در پایان هر فصل، خواندن آن‌ها لازم به‌نظر می‌رسد.

دالان باریک آزادی بیش از آن‌که تحلیل وضعیت فعلی را تسهیل کند، مخاطب را به تامل وامی‌دارد، و این نه به دلیل غیرقابل تحلیل بودن جامعه است، بلکه لزوم اشراف به جزئیات باعث می‌شود خواننده پیش از اظهارنظر به جمع آوری اطلاعات بیشتر و دقیق‌تر از جامعه‌ی مورد بررسی‌اش، برای تحلیل بپردازد و به سادگی نسخه‌ای جهت تغییر و قرار گرفتن در دالان باریک آزادی نپیچد.

هرچند به‌نظر می‌رسد تا این اندازه زمان صرف کردن برای یک اظهارنظر به‌ظاهر کارشناسی در جامعه امروز چندان مرسوم نباشد، این کتاب در تمام صفحاتش می‌کوشد تا ثابت کند رسیدن به آزادی هزینه و زمان بسیار می‌طلبد و امری است به‌عهده‌ی همه.