خاطرات سفر یک زن قاجار (سفرنامه اول)

روبنده را کنار زدیم و سیاحت کردیم

سه روز به آخر دریا سفرنامه‌ای در 150 صفحه از نشر اطراف است. کتاب اولین‌ بار درسال 1398 منتشر و با استقبال زیادی روبه‌رو شد و طی پنج سال به چندین چاپ رسید. سه روز به آخر دریا یکی از مجموعه سه جلدی با موضوع سفرنامه‌های قدیمی زنان است.

سه سفرنامه قدیمی از زنان شاهزاده‌ قجری توسط سه نویسنده زن امروزی گردآوری و بازنویسی شده‌اند. چون هر سه نوشته، سفرنامه حج هستند، نشر اطراف هرکدام را با اسم‌های مختلف منتشر کرد. سه روز به آخر دریا با بازنویسی نازیلا ناظمی است.  

در کتاب با متن روان و ساده‌ای روبه‌رو نیستیم. گردآورنده برای وفادار ماندن به متن نسخه‌ی خطی موجود این سفرنامه، در انتهای کتاب فهرستی از کلمات دشواری که امروزه رایج نیستند را به همراه توضیح کامل ارائه کرده. بنابراین در حین خواندن بارها باید به انتهای کتاب مراجعه کرد.

از لحاظ قدمت، دومین سفرنامه زنان است که از روی نسخ خطی موجود در کتابخانه‌ی ملی ایران، نسخه‌برداری، تصحیح و در چهار فصل تنظیم شده است. در انتهای کتاب، دست نوشته‌ی پسر همسرش دال بر این است که سفرنامه به دستور شاهزاده خانم بعد مرگش توسط میرزا محمدعلی موسوی 13 سال بعد از تاریخ سفر، رونویسی شده است.  

مشغول خواندن فصل آخر کتاب بودم که سفری دوباره به منطقه کویری خور و بیابانک برایم پیش آمد. جایی که شاهزاده خانم در روز دهم سفرش در آن جا اتراق کرد و در این‌ مکان برای اولین بار در سفر گرفتار بیماری، گرما، بی آبی و دردسرهای کویر شد. 

در حیاط یکی از اقامتگاه‌های منطقه نشسته‌ام و تازه کتاب را تمام کردم. به شاهزاده خانمی که نامش را نمی‌دانم ولی می‌دانم که نوه فتحعلی شاه قاجار است فکر می‌کنم. به جسارتش می‌اندیشم که علیرغم مشکلات بسیار، صدوسی‌وهشت سال پیش چنین سفر پر خطری را به همراه مادر و تعدادی خدمه و یک کودک سه ساله آغاز کرد.

او یکی از نامزدهای ناصرالدین شاه بود که به دلایلی ازدواجش به انجام نر‌سید و به دستور شاه همسر حاکم مسن و ثروتمند تون و طبس شد. در آن‌جا به خاطر مشکلات رایج زندگی چند همسری مردان آن برهه از تاریخ و مرگ برادرانش دچار افسردگی و شک در اعتقاداتش شد. دلایلی که منجر به سفر حج او شدند.

بعضی شاهزاده خانم‌های دربار علاوه‌بر داشتن سواد، با نویسندگی هم آشنا بودند. بعضی از آنها چنان جسور بودند که بدون همراهی محارم راهی سفر طولانی مدت ‌شدند و همچون شاهزاده خانم این سفرنامه، روزنوشت سفرشان را برایمان باقی گذاشتند.

تصور عمومی از زنان قاجار، زنانی محروم از‌ سواد و اطلاعات و حداقل‌‌های حقوق اجتماعی است در حالی که در اسناد، نوشته‌ها و چنین سفرنامه‌هایی به نفوذ و نقش آنها در هنر، ادبیات، فرهنگ و سیاست چه در طبقه پایین و متوسط و چه در بین زنان درباری پی‌ می‌بریم که البته همه ای‎ن‌ها پنهانی و در پشت پرده بوده است.

مورخین معتقدند این سفرنامه‌ها معتبرترین منابع برای بررسی شرایط اجتماعی زنان در آن دوران است. سفرنامه‌نویسی از دوره صفویه به دلیل آشنایی مردم ایران با سفرنامه‌نویسان خارجی زیادی که به ایران رفت و آمد می‌کردند، تغییر و رشد مطلوبی کرد تا جایگاه و سبک خاصی در ادبیات ایران به دست آورد.

به تدریج تعداد سفرنامه‌ها زیاد شد و در این میان سفرنامه عتبات عالیه پررنگ‌تر بود، سفری طولانی و پر از زحمت و خطر. در آن زمان سفر به مکه از دو مسیر کوه و دریا ممکن بود. هر کدام دردسرهای خود را داشت. شاهزاده خانم هر دو مسیر را امتحان کرد. در زیر تصویر مسیر طی شده را می‌بینید. در ابتدای هر فصل، نام مکان‌های طی شده در مسیر نوشته شده است.

کتاب را که می‌خوانیم متوجه باسوادی، نکته‌سنجی و تیزبینی‌ شاهزاده خانم می‌شویم. استفاده از شعر، طنز و ضرب‌المثل گواه بر شم نویسندگی‌اش و نیز جذابیت سفرنامه‌اش است.

“از شدت گرما مثل ماهی بی‌آب می‌طپیم. خودم و تمام مردم نزدیک است هلاک شویم. هم ریگ است، هم کویر. ماه جوزا در گرمسیر بی‌آب میان کویر نمک، شنیدن کی بود مانند دیدن.”

چهارم خرداد 1265 شمسی با مراسم بدرقه سه روزه -به دلیل موقعیت اجتماعی-، سفر شروع شده. عده‌ای هم تا مسافتی آنها را مشایعت کرده‌اند. شاید به نظر تجملی برسد ولی این روزها هم در سفرهای طولانی مدت و با اهمیت، دوستان و آشنایان، فرد مسافر را چه در شروع و چه در پایان همراهی می‌کنند.

بیان جزئیات با لحنی طنزآلود و رک بودن در روزنوشت، جایگاه خاصی در نوشته‌هایش دارد. علاوه بر اطلاعات جغرافیایی، توصیف طبیعت منطقه و مسافت‌ها، از آداب و رسوم مردم هر منزل -محل اتراق و استراحت-، پوشش، رفتار با مسافران، امکانات، قیمت اقلام توشه راه، مامورهای رشوه بگیر، دزدی‌های رایج، هم‌زیستی قوم‌ها، مشکلات تقاضای زیاد و عرضه کم و ناامنی حاجی تنها در مکه می‌نویسد.

همیشه آماده کمک به دیگران و منعطف برای تغییر در برابر شرایط مختلف بوده. در طی سفر، گاه همراهانش کم و گاه زیاد می‌شدند. معاشرت با دیگر کاروان‌ها و به خصوص زن‌ها، آن‌هم زنان قوی که راهبر زندگی مشترک بوده‌اند چون زن حکیم، صاحب کاروانسرا … برایش اهمیت داشته.

زنی بوده از جنس تماشا کردن و آهستگی را تجربه کردن.

“الان نمازهامان قضا می‌شود، گرفتار تماشا شده‌ایم. ما چه جور حاجی هستیم.”

گویا آن زمان، سفر به عراق و سپری کردن ماه‌ها در شهرهایش برای ایرانیان رایج بوده. از عراقی با فرهنگ بالا، تنوع رنگ، دین و پوشش‌های مختلف به خصوص مردم ساکن اطراف شط می‌گوید. شط‌‌العرب را با کشتی به سمت بوشهر طی می‌کند و در ادامه از مشکلات سفر دریایی می‌نویسد.

” آب بلند می‌شد به قدر کوه صد زرع از سر کشتی می‌گذشت، می‌ریخت میان کشتی. جمیع جان و مال مردم تلف شد. راست گفتند که کشتی کت و کول، ملک‌الموت است. مردم مثل برگ درخت می‌میرند. می‌ریزند میان دریا. لعنت خدا برکسی که مسلمانان را ترغیب بر سفر دریا بکند.”

با گذشت حدود 140 سال و علیرغم این‌که امروزه بسیاری موارد نظیر وضعیت جاده‌ها، وسیله نقلیه، اطلاع‌رسانی، امنیت، بهداشت و درمان و خیلی از نکات با اهمیت پیشرفت چشمگیری داشتند ولی در بیشتر بخش‌های سفر، تجربه‌های عمده مشابهی وجود دارند که مسافران امروز هم در سفرهایشان تجربه می‌کنند. البته سرعت و امکانات امروزه با گذشته قابل مقایسه نیست.

شاهزاه خانم پس از رسیدن به مکه و انجام مراسم حج، به عراق رفت و چندین ماه با ایرانیان بسیار زیادی که در شهرهای شیعه‌نشین مسافر بودند معاشرت، خرید و زیارت کرد. در مسیر برگشت، طولانی مدت بیمار شد و بالاخره بعد یک سال به خانه برگشت.

سفر