تهران، شهر بی در و دروازه

دروازه‌های شهری نظیر دروازه‌های تهران از المان‎های شهری مهمی هستند که یادآور تاریخ و فرهنگ مردم این شهر و سرزمین‌اند. هویت فردی به چیزهای مختلفی گره خورده که هویت شهری فرد، یکی از آن بسیار است.

به دیدار شهرهای بسیاری چه در داخل و چه در خارج از ایران رفته‌ام. هر کدام ویژ‎گی‌های مخصوص به خود داشتند اما یکی از المان‎های مشترک بین آن‎ها دروازه‌ها بودند.

دروازه براندنبورگ برلین، مشهورترین دروازه جهان، مهمترین بنای تاریخی و هویت شهر برلین است. این بنا در قرن هجده به نماد صلح معروف شد. طاق پیروزی یکی از دروازه‌‎های شهر‎ پاریس است که یادواره انقلاب بزرگ فرانسه و از شناخته‌شده‌ترین بناهای یادبود جهان است. این طاق نمادی از هویت ملی فرانسه است که ساخت آن 30 سال به طول انجامید.

این روزها در مقایسه با زمان‌های گذشته، سفر سهم بیشتری از بودجه فرد یا خانواده را به خود اختصاص می‌‎دهد. سفر کردن راحت‌تر شده و افراد به دنبال کشف و شناخت خود، مکان و زمان حاضر و همچنین تاریخ و فرهنگ دیار خود و فراتر از آن خارج از کشور هستند.

گاه سفر به بعضی مکان‌ها فقط‎ به صورت مجازی ممکن است زیرا آن مکان‌ها دیگر وجود خارجی ندارند. در ادامه با کمک کتاب «دروازه‌های تهران» نوشته کیانوش معتقدی به دروازه‌های شهر تهران سفر می‌کنیم. 

یکی از دست‎آوردهای ممکن سفر، سفرنامه‌ها هستند. سفرنامه‌ها فایده‌های بسیاری دارند. در کتاب «دروازه‌های تهران»، مهم‌ترین منبع برای شناخت و آگاهی از شاخص‌های مهم شهر تهران سفرنامه‌های گردشگرانی مانند کلاویخوی اسپانیایی، سرتوماس هربرت انگلیسی، ارنست اورسل بلژیکی، ژوبر و ژنرال گاردن فرانسوی، جیمز موریه انگلیسی (نویسنده کتاب «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی»)، اوژن فلاندن، مادام دیولافوا و بسیاری افراد دیگر… بودند.

از سوی دیگر، محدودیت منابع و این نکته که سفرنامه‌ها منبع اصلی کتاب بوده‌اند را باید در نظر گرفت زیرا نویسنده سفرنامه‎ با توجه به شرایط، علایق و تجربه سفر مطلبش را می‌نویسد. غیر از سفرنامه‌ها، عکس‎ها و طراحی‌های موجود از اروپائیان و کارت پستال‌های هنری در کنار روزنامه‌های مربوط به آن زمان، منابع دیگر این کتاب بوده‌اند. آقا رضا عکاس به همراه عبدالله‌خان از عکاسان ایرانی بوده‌اند که این آثار تاریخی-معماری را ثبت کرده‌اند.

کیانوش معتقدی می‌گوید هویت شهری نقطه تمایز شهروند از ساکن یک شهر است. اداره یک شهر بدون مشارکت آگاهانه شهروند ممکن نیست و این امر بدون داشتن حس تعلق عمیق به مکان زندگی تحقق نمی‌پذیرد. در این راستا شناخت محیط‌های طبیعی شهر شامل کوه، رود، دشت و مناظر در کنار محیط‌های شهری مانند محله، خیابان، پیاده‌راه، بناها…و محیط‌های انسانی همراه با تنوع فرهنگ و دین و زبان… محتوای هویت شهر و شهروندان و تفاوت آن‎ها با دیگر شهرها و شهروندان را رقم می‌زند.   

معتقدی در کتاب دروازه‌های تهران از حصار و دروازه‌های تهران از دیرباز تا پایان دوره قاجار می‌گوید، از ساخت و سازهای تهران در این دو دوره و دروازه‌ها که موضوع اصلی هستند.

دروازه‌ها نماد بصری ویژه و مکانی برای گذار و جداکننده درون و بیرون شهر بود. به طور کلی آن‎ها نقش ارتباطی، دفاعی، امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و حتی یادمانی و بصری داشتند. (از متن کتاب)

دروازه‌های نخستین تهران در دوره صفویه و شاه تهماسب پس از انتخاب شهر به عنوان پایتخت بنا و توسعه یافتند. از دستاوردهای هنر معماری این دوره شکل‌گیری و گسترش حصار و برج و باروی شهر بود که خود به دو دوره تقسیم می‌شود.

در دوره اول صفوی شش دروازه‎ شامل دروازه شاه‎‌ عبدالعظیم، دروازه دولاب قدیم، دروازه شمیران قدیم، دروازه دولت قدیم، دروازه قزوین قدیم، دروازه محمدیه (دروازه نو) احداث شدند. در ادامه در دوره دوم تعداد آن‎ها به دوازده دروازه افزایش یافت.

فهرست دروازه‌ها در دوره ناصری عبارتند از: 1-دروازه دولت، 2-دروازه یوسف آباد، 3-دروازه شمیران، 4-دروازه خراسان، 5-دروازه دولاب، 6-دروازه دوشان تپه، 7-دروازه باغ شاه، 8-دروازه قزوین، 9-دروازه گمرک، 10-دروازه خانی آباد، 11-دروازه غار، 12-دروازه شاه عبدالعظیم.

بعدها برای ماشین دودی (اولین قطار شهری ایران) حاضر در شهر ری، در کنار دروازه شاه عبدالعظیم، دروازه سیزدهمی هم ساخته شد. سپس برای رفع نحوست تعداد سیزده دروازه، -خرافه‌ای رایج شد که بعد ساخت دروازه سیزده، ارزاق در آن زمان گران شد.- چهاردهمین و آخرین دروازه به نام دروازه جمشیدآباد هم در پایان دوران قاجار در ضلع جنوبی میدان مشق بنا شد که این روزها آن را با نام «سردرباغ ملی» می‌شناسیم.

بنا بر پیشینه دینی، برای اولین بار شاه تهماسب صفوی در سال 961 قمری 114 برج به تعداد سوره‌های قرآن و چهار دروازه بنا کرد: در شمال دروازه شمیران که در اول پامنار بود (بعدها در انتهای پل چوبی دروازه‎ای به همین نام ساخته شد.)، در شرق دروازه دولاب واقع در اول بازارچه نایب السلطنه (بعدها در سه راه شکوفه)، در غرب دروازه قزوین اول بازارچه قوام‌الدوله یا میدان شاپور سابق (بعدها در میدان قزوین) و در جنوب دروازه شاه‌عبداعظیم یا دروازه اصفهان (بعدها در میدان شوش).

در ادامه دوازده دروازه به تبرک جستن به نام دوازده امام طراحی و بنا شدند.

دروازه‌ها از نظر معماری دارای چهار یا شش گلدسته بودند و با انواع کاشی‌کاری معرق و هفت‌‎رنگ، گچ‌بری و آئینه‌کاری تزئین شده بودند. طبق اسناد موجود از دروازه‌های تهران و مقایسه با دروازه‌های باقی در شهرهای قزوین، سمنان، کرمان، سبزوار، مشهد و شیراز…می‎توان دریافت که طراحی و تزئین‌‎ها بر مبنای یک الگو بوده.

موضوع کاشی‌کاری‌ها، قصه‌های شاهنامه، تاج‌های خورشیدی و سنتوری، گل و مرغ، سرباز و نگهبان بودند.

کاربری این دروازه‌ها کنترل و نظارت بر ورود و خروج افراد و کاروان‌ها جهت اخذ عوارض و مالیات بود. با احداث خندق‌ها به دور حصار و باروها، از شهر در برابر بلایای طبیعی مانند سیل و حمله‌های احتمالی مهاجمین هم حفاظت می‌شد.

در دوره ناصرالدین‌شاه با افزایش جمعیت و گسترش شهر تهران، باغ‌‎ها و عمارت‌ها بیرون از دروازه‌ها و حصارها رشد کردند و متاسفانه در همین دوران باروهای قدیمی تخریب و مکان‌شان به خاطر توسعه شهر جابه‌جا شده و باروهای جدید جایگزین شدند، این بار باروها با الهام از معماری شهر پاریس طراحی شدند!  

کشف اسکلت 7000 ساله زن در منطقه مولوی در سال 1393 و مجموعه سفال‎های 3000 ساله در تپه‌های قیطریه نشان از قدمت این شهر دارد که زمانی روستایی بود در منطقه قصران و پیشینه‌اش به دوران ساسانی برمی‌گردد. جزیی از مجموعه روستاهایی خوش آب و هوا که در کتاب‌هایی چون تاریخ بغدادی، فارسنامه، راحت‌الصدور از تهران و حوالی، نزهت‌القلوب و سفرنامه‌هایی از یاقوت حموی از گردشگران دوره مغول یاد شده است.   

پس از انقراض قاجار و کم شدن کاربرد دفاعی دروازه‌ها، بارو و خندق‌ها در دوره پهلوی به دست شهردار وقت کریم‌آقا بوذرجمهری برای همیشه تخریب و برچیده شدند. تنها دروازه باقی همان سردر باغ ملی است که یکی از ورودی‌های میدان مشق است.

گویا از بین بردن بقایای نسل‌های قبل تا به امروز تکلیف و وظیفه قراردادی در این بوم و بر است. افسوس که از آن دروازه‌ها هیچ اثری باقی نمانده به جز تعدادی عکس، نقاشی و سفرنامه‌هایی که تنها پل ارتباطی ما با مهم‎ترین نمادهای شهری تهران است.

اجرای معماری شلخته و بی‌نظم و انجام کارهای سطحی به جای کارهای اساسی و با برنامه، عدم حفظ احترام به آثار پیشینیان، پذیرش سهل‌‎گیرانه معماری اروپایی به جای معماری ایرانی و درنظر نگرفتن بودجه تعمیر و نگهداری در پروژه‌ها، چند قرن است که سایه‌اش بر این اقلیم افتاده است.

شایان ذکر است که این روزها یکی از اتفاق‌های خوبی که در جریان است، برگزاری تورهای نیم‌روزه شهری است که می‌توان با راهنماهای معتبر به صورت گروهی همراه شد و قصه‌های آن روزها و مکان‌ها را با جان دل شنید و تماشا کرد.

درباره شکل، مکان، تغییر مکان و کاربرد دروازه‌ها در کتاب به طور مفصل توضیح داده شد. چند نکته قابل توجه به شرح زیر است:

پرترددترین دروازه، دروازه شاه‌عبدالعظیم، متفاوت‌ترین دروازه، دروازه گمرک بود چون اصلا مناره نداشت و در آن حوالی اولین رختشوخانه شهر بنا شد. تصویر هوایی دروازه گمرک از بالا اولین بار توسط میتل هولتسر خلبان سوئیسی ثبت شده است. (اولین فیلم از آسمان تهران است.) دروازه خانی‌آباد به تعداد یخچال‎‌هایش معروف بود. دروازه دوشان تپه عرض کمتری نسبت به دیگر دروازه‌ها داشت و دروازه باغ شاه به اجرای تشریفات هیئت خارجی یا علمای کشور با شاه قبل و بعد سفر خارجی معروف بود.

ماجرای دو دروازه زیر، برایم متفاوت بودند:

دروازه دولت

در دوره تسلط شش ساله افغان‌ها بر تهران (1137ق) در دوران صفویه، افاغنه از ترس مواجهه با مردم در داخل ارگ سلطنتی یا قلعه تهران سنگر گرفتند و برای ایمن ماندن از حمله ناگهانی مردم بر روی خندق شمال ارگ، پلی ساختند و در جلوی آن دروازه‌ای ساختند. این دروازه که به نام دروازه اسدالدوله (سرکرده افاغنه) معروف بود در محل میدان توپ‎خانه احداث شد که بعدها دروازه دولت نام گرفت.

دروازه سردرباغ ملی 

تنها و آخرین دروازه‌ای که در اواخر دوره قاجاریه ساخته شد و چون سردیس و نام رضاشاه بر آن نقش داشت، از تخریب جان سالم به در برد، به قول معتقدی این دروازه نماد کودتا و تغییر رژیم از قاجار به پهلوی بود. به دلیل عدم توانایی احمدشاه، نظارت بر طرح و ساخت آن را رضاشاه بر عهده گرفت. به تصاویر و نقش برجسته‌هایی از قزاق، توپ، مسلسل و کتیبه‌های شعر از ندیم‌الملک کاشانی مزین است.

در کتاب غیر از دروازه‌ها، درباره معماری تهران از صفوی تا آخر قاجار می‌خوانیم و یاد می‌گیریم. از مدرسه دارالفنون گرفته تا تغییر طرح بخش‌های توسعه‌یافته شهر از فرم کوچه پس‎‌کوچه‌های تنگ و باریک به سبک شهرهای اروپایی به خصوص پاریس قرن 18.

آقامحمدخان قاجار در ترمیم بخشی از برج و باروها و احیای خندق‌های تهران سهیم بود. اما فتحعلی‌شاه قاجار تلاش‌های چشم‌گیرانه‌ای برای تبدیل شدن تهران به پایتخت انجام داد. در کتاب و نوشته‌های کرپورتر، بروگش، فلاندن و مرآت البلدان ناصری اطلاعاتی درباره طراحی حصارها از دوره ناصری تا قاجار را می‌توان مطالعه کرد.

در لینک اینجا می‌توانید فیلم مستند میتل هولتسر سوئیسی با نام “پرواز من به پرشین” که اولین تصویر هوایی از آسمان تهران است را تماشا کنید. فیلم تصاویری از تهران شامل دروازه گمرک و نیز کوه دماوند است.

در خاتمه برای علاقمندان فهرستی از مشهورترین دروازه‌های جهان را می‌گذارم.

دروازه براندنبورگ Brandenburg Gate برلین-آلمان، دروازه هند Indian Gate در بمبئی-هند، طاق پیروزی Arc du Triumph در پاریس-فرانسه، دروازه آلکالا Puetro de Alkala در مادرید-اسپانیا، طاق میدان واشنگتن Washingto Square Arch در واشنگتن-آمریکا، روآ آگوستا Arco da Rua Augusta در لیسبون-پرتغال، دروازه تیان آن من Tiananmen در پکن-چین.

پاتوکسای Patuxai در وین تیان-لائوس، طاق سانتا کاتالینا Arco de Santa Catalina در آنتیگوا-گواتمالا،  دروازه کاخ کاترین Catherine Palace در دهکده تزارها حومه شهر سنت پترزبورگ-روسیه، دروازه کاخ دولما باغچه Dolmabahce Palace Gate در استانبول-ترکیه، طاق ادمرالتی Admiralty Arch در لندن-انگلیس، دروازه بلودر Belvedere در وین-اتریش، و دروازه ملل تخت جمشید در مرودشت استان فارس.

در اینجا می‌توانید برخی از عکس‌های مربوط به دروازه‌های قدیمی شهر تهران را که در کتاب آمده ببینید.

تهران