ماجرا از کجا آغاز شد؟ رسم سالانه‌ی اهدای جایزه‌ی بوکر به بهترین داستان ادبی، از سال ۱۹۶۸ میلادی کلید خورد. جریان این بود که شرکت بوکر مک‌کانل (Booker McConnell Ltd) که در زمینه‌هایی مثل تجارت قند و شکر، نیشکر و ماشین‌آلات استخراجی فعال بود، به یکباره اعلام کرد که یک جایزه‌ی ۵ هزار پوندی را به بهترین داستان ادبیِ سال اختصاص خواهد داد؛ به این شرط که توسط یک نویسنده‌ی انگلیسی (یا کشورهای مشترک‌المنافع) نوشته شده باشد. بد نیست بگوییم جاک کمپبل (Jock Campbell) رئیس وقت بوکر، یکی از طرفداران ادبیات و از دوستان صمیمی و نزدیک ایان فلمینگ، خالق شخصیت فراموش‌نشدنی جیمز باند بود. نکته‌ی جالب دیگر این که WL Webb، سردبیر وقت بخش ادبیات گاردین، یکی از پنج قاضی نخستین مراسم بوکر بود؛ و برنده‌ی مراسم افتتاحیه‌ی سال ۱۹۶۸: PH Newby، یک ناظر پخش در شبکه‌ی BBC – نویسنده‌ی کتاب چیزهایی برای پاسخ دادن.

بوکر یا من‌بوکر؟

احتمالاً شما هم تا به امروز یکی دو باری از خودتان پرسیده‌اید که پسوند من در ترکیب من‌بوکر به چه معناست؟ برخلاف حدس‌ احتمالی‌تان، این لغت به هیچ عنوان بار جنسیتی ندارد؛ بلکه اشاره‌ای است به شرکت Man Group که از سال ۲۰۰۲ میلادی حامی مالی این جایزه‌ی ادبی بوده است. بد نیست بدانید این شرکت، که در سال ۱۷۸۳ و توسط جیمز من تاسیس شد، به عنوان بزرگ‌ترین شرکت تجارت صندوق‌های سرمایه‌گذاری، بودجه‌ی زیادی را به سرمایه‌گذاری در سطح جهان اختصاص داده است. تا پیش از سال ۲۰۰۲ و اعلام رسمی حمایت مالی شرکت Man Group از بوکر، جایزه‌ی نویسنده‌ی برتر به ۲۱۰۰۰ پوند رسیده بود. اما از آن زمان تا به امروز، این رقم به ۵۰ هزار پوند افزایش یافته است.

قوانین شرکت در رقابت‌های بوکر

پیش از پاسخ دادن به این سوال، بهتر است توضیح دهیم که در ابتدا این جایزه فقط به نویسندگان انگلیسی زبانی که آثار خود را در بریتانیا (یا کشورهای مشترک المنافع) به چاپ رسانده بودند، اهدا می‌شد. اما از سال ۲۰۱۳ و در پی تغییراتی که در قوانین بوکر ایجاد شد، تمامی نویسندگانی که آثار خود را در هر کشوری، به زبان انگلیسی منتشر کنند مجاز به شرکت در رقابت شدند. برنده‌ی سال ۲۰۱۴ یک نویسنده‌ی استرالیایی به نام ریچارد فلانگان (Richard Flanagan) برای کتاب جاده باریک در عمق شمال (The Narrow Road to the Deep North) بود. البته او تنها استرالیایی‌ای نیست که برنده‌ی بوکر شده است. پیش از او توماس کینالی برای کشتی شیندلر، پیتر کری برای تاریخِ واقعی باند کلی و اُسکار و لوسیندا، دیوید مالوف برای خاطره‌ی بابل، تیم وینتون برای سواران و کیت گرنویل برای رودخانه‌ی اسرار آمیز، بوکر را از آن خود کرده بودند!

به هر صورت، هر ناشر می‌تواند دو تا پنج عنوان کتاب جدید (چاپ همان سال) را به بنیاد بوکر معرفی نماید؛ به علاوه، آثار نویسندگانی که قبلاً جایزه‌ی بوکر را گرفته‌اند، یا در ده سال گذشته جزو فهرست نهایی آن بوده‌اند هم بررسی خواهند شد. روند انتخاب برنده‌ی نهایی جایزه با تشکیل یک کمیته‌ی مشورتی، شامل یک نویسنده، دو ناشر، یک نماینده‌ی ادبی، یک کتابدار و یک رئیس، که توسط بنیاد بوکر منصوب می‌شود، آغاز می‌شود. کار اصلی این کمیته، انتخاب هیئت داوران است. البته باید اشاره کنیم که اعضای هیئت داوران هر سال تغییر خواهد کرد (هر چند در موارد نادر، ممکن است یک داور یک بار دیگر انتخاب شود). آن‌ها معمولاً از میان جامعه‌ی منتقدان ادبی، دانشگاهیان و شخصیت‌های برجسته‌ی عمومی گلچین و بدون دخالت مدیران بنیاد بوکر و حامیان مالی جایزه، دست به کار انتخاب بهترین کتاب سال خواهند زد.

رکوردداران بوکر چه کسانی هستند؟

نباید تصور کنید که برندگان بوکر همگی نویسندگان تازه‌کار و گمنامی هستند که معمولاً چند سال بعد از کسب جایزه، از صحنه‌ی ادبیات محو می‌شوند. در لیست برندگان این جایزه می‌توان نام خیلی از غول‌های ادبیات جهان را مشاهده کرد.

 برنیس روبنس، یک نویسنده‌ی زن انگلیسی،‌ نخستین زنی بود که توانست جایزه‌ی بوکر را از آن خود کند – برای کتاب عضو منتخب (The Elected Member) در سال ۱۹۷۰ میلادی!  یکی دیگر از نویسندگان تاریخ‌ساز بوکر، جان ماکسول کوتسی (J.M. Coetzee) است. او که در آفریقای جنوبی متولد شده (و از سال ۲۰۰۶ تابعیت استرالیا را به دست آورده)، نخستین مردی است که دو بار به عنوان برنده‌ی بوکر انتخاب شد؛ یک بار در سال ۱۹۸۳ – برای زندگی و زمانه‌ی مایکل کی، و بار دیگر در سال ۱۹۹۹ – برای بدنامی. نام هیلاری منتل هم به عنوان نخستین زنی که دو بار جایزه‌ی بوکر را از آن خود کرده است در تاریخ ماندگار شد. او این افتخار را در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۲ – برای تالار گرگ‌ها و اجساد را بیاورید، کسب کرد!

یکی دیگر از جالب‌ترین رکوردهای تاریخ بوکر به کوتاه‌ترین و بلندترین رمان برنده اختصاص دارد. کوتاه‌ترین رمانی که توانسته در رقابت‌های بوکر خوش بدرخشد و جایزه را از آن خود کند دور از ساحل پنه‌لوپه فیتزجرالد، با ۱۳۲ صفحه است. در مقابل، رمان النور کاتن، یعنی پرفروغ‌ها (The Luminaries)، با ۸۳۲ صفحه، طولانی‌ترین رمان برنده‌ی بوکر به حساب می‌آید. اما این تنها رکورد خانم کاتن نیست؛ او جوان‌ترین برنده‌‌ای است که تاریخ جوایز بوکر به خود دیده است. النور کاتن نیوزیلندی، در زمان کسب جایزه‌ی بوکر (۲۰۱۳ میلادی) فقط ۲۸ سال سن داشت.

بوکر – مجادلات و منازعات

احتمالاً بتوانید حدس بزنید که از همان سال اول، صحنه‌ی رقابت‌های بوکر شاهد بحث‌ها، مجادلات و درگیری‌های زیادی بوده است. به عنوان نمونه می‌توان از اتفاقی یاد کرد که در نوامبر ۱۹۷۲ رخ داد! در آن سال جان برجر که به خاطر رمان جی برنده‌ی بوکر شده بود، نیمی از جایزه‌ی ۵ هزار پوندی خود را به جنبش پلنگ سیاه انگلیسی اهدا کرد؛ تا به این ترتیب به فعالیت‌های اقتصادی بوکر مک‌کانل در کارائیب اعتراضی کرده باشد.

اما شاید بزرگترین مجادله‌ی تاریخ ادبیات در سال ۱۹۸۰ رخ داد. زمانی که ویلیام گلدینگ با رمان مناسک گذار، در مقابل آنتونی برجس و قدرت‌های زمینی‌اش قرار گرفت. البته باید گفت برجس، که حضور خود در مراسم را منوط به برنده شدنش کرده بود، در رقابت با گلدینگ شکست خورد.

یکی دیگر از جالب‌ترین اتفاقات تاریخ این جایزه‌ی ادبی، یک سال بعد از رقابت پرهیجان برجس و گلدینگ، در سال ۱۹۸۱ رخ داد؛ یعنی زمانی که جان بانویل، روزنامه‌نگار و نویسنده‌ی ایرلندی، نامه‌ای به گاردین نوشت و از آن‌ها خواست که بدون فوت وقت جایزه‌ی بوکر را به او تحویل دهند، چرا که او قصد دارد با پولی که به دست خواهد آورد، تمامی کتاب‌های فهرست بلند بوکر را بخرد و به کتابخانه‌های مختلف اهدا نماید! هر چند که داوران در آن سال خواسته‌ی بانویل را اجابت نکردند، اما او بالاخره توانست که در سال ۲۰۰۵ و برای کتاب دریا، جایزه را به خانه ببرد!

در مقاله دیگری منحصراً درباره این دسته از جدل‌ها و منازعات نوشته‌ایم. در این‌جا.

جایزه‌ی جهانی من‌بوکر

پیش‌تر اشاره کردیم که بوکر برای سال‌ها، فقط به رمان‌هایی که به زبان انگلیسی منتشر شده بودند، اهدا می‌شد. اما بنیاد بوکر از سال ۲۰۰۵ میلادی، برنامه‌ی تازه‌ای را آغاز کرد. به این ترتیب، یک جایزه‌ی ۵۰ هزار پوندی دیگر به بهترین رمان ترجمه شده به زبان انگلیسی اختصاص یافت. (لازم است توضیح دهیم که این ۵۰ هزار پوند، به صورت مساوی بین نویسنده و مترجم تقسیم خواهد شد.) جایزه‌ی جهانی بوکر در دهه‌ی نخست حیات خود به صورت دو سالانه برگزار می‌شد؛ اما از سال ۲۰۱۵ به بعد، تبدیل به یک جایزه‌ی سالانه شد. از میان مشهورترین برندگان جایزه‌ی جهانی بوکر می‌توان به مارگارت آتوود (آن هم دوبار)، جولین بارنز، ایشی‌گورو، نایپل، هان کانگ، نویسنده‌ی اهل کره‌ی جنوبی – برای رمان گیاهخوار، و اولگا توکارچوک، نویسنده‌ی لهستانی – برای رمان گریزها اشاره کرد.