الی: بازخوانی نگاهی نو به رمانتیسم در شعر معاصر

الی: بازخوانی نگاهی نو به رمانتیسم در شعر معاصر

شعر همواره یکی از ابزار مهم بیان احساسات انسانی بوده و در طول تاریخ، شاعران کوشیده‌اند تا مفاهیم عاشقانه، فلسفی، و اجتماعی را با زبان و بیانی ویژه به مخاطب منتقل کنند. سلمان مولایی در کتاب «الی…» که گلچینی از اشعار بیست ساله‌ی اوست و توسط نشر گنجور منتشر شده، نگاهی متفاوت و غنی به مفهوم عشق و رمانتیسم ارائه داده است. با این حال، برخی ویژگی‌های این مجموعه، مانند عنوان کتاب، چیدمان اشعار، و گستردگی زمانی سرایش، ممکن است واکنش‌های متفاوتی را در میان مخاطبان و محافل ادبی ایجاد کند. این مقاله در صدد است نگاهی تحلیلی به این اثر داشته باشد و نقاط قوت و چالش‌های آن را بررسی کند.

ویژگی‌های مثبت کتاب

1- یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های (الی)، استفاده‌ی شاعرانه و هنرمندانه از زبان و تصویر است. شعرهای این مجموعه حامل عمیق‌ترین عواطف انسانی هستند، در عین حال به لحاظ موسیقایی و زیبایی‌شناسی نیز ساختاری غنی و منسجم دارند. مولایی در این مجموعه با بهره‌گیری از زبانی صمیمی اما بسیار غنی، تصاویری بدیع و احساسی خلق کرده که خواننده را با خود همراه می‌کند. به عنوان نمونه، این تصویرها در یک بند از چهارپاره‌ی (آخرین شعر من، دوباره خونین است): (توی دست اش دو تا قناری بود، و کتابی که منتشر … هرگز، باز هم روی قفل در جا ماند…، پله ها را دوباره، بالاجبار).

ملاحظه می‌شود که در این بند، ترکیب قناری به عنوان نشانه‌ای از آزادی و زیبایی و عشق، با کتاب منتشر نشده به عنوان نشانه‌ای از ناکامی، و عدم تمرکز در بستر یک تجربه‌ی تکرارشونده و بی‌نتیجه از زندگی روزمره‌ی شاعر (جا گذاشتن مداوم کلید روی در و برگشتن بالاجبار برای برداشتن آن)، حسی از تعلیق در ناکامی ایجاد می‌کند و ترکیب بدیعی می‌سازد که عواطف خواننده را با خود درگیر می‌کند.

2- رمانتیسم در شعر فارسی، به‌ویژه در دوران معاصر، گاه دستخوش تکرار و سطحی‌نگری شده است اما مولایی در این مجموعه، نگاه تازه‌ای به این مفهوم دارد. او از عاشقانه‌های ساده فراتر می‌رود و عشق را در بستری از تأملات فلسفی، هستی‌شناسانه و اجتماعی قرار می‌دهد. به همین دلیل، الی را می‌توان اثری متفاوت از جریان‌های رایج شعر عاشقانه‌ی معاصر دانست. به عنوان مثال برای این ویژگی، قسمت کوتاهی از شروع شعر (خون خروشان خیال) را با هم مرور می‌کنیم.

در بند آغازین این شعر، شاعر می‌گوید: (رقص‌کنان آمده‌ام، بنگرید/ باده‌زنان آمده‌ام، بنگرید/ خون خروشان خیال‌ات خورم/ جان به دهان آمده‌ام، بنگرید). بیت دوم این بند، فضای احساسی عمیقی از درونی‌ترین تجربه‌های شاعر خلق می‌کند که عشق را در بستری از یک نظام معرفت‌شناختی از رنج و اشتیاق تصویر کرده است که با تعاریف کلاسیک رمانتیسم متفاوت است و تجربه‌ای مرزناپذیر و فراشخصی از عشق را به تصویر می‌کشد که فرد را به گونه‌ای شهودی و ویرانگر درمی‌نوردد.

خون به عنوان نماد توامان زندگی و مرگ در اینجا با خیال پیوند خورده و مرز واقعیت و وهم را در عشق مخدوش کرده است. همین امر باعث می‌شود که ما شدت عاطفی عشق، و سیالیت و عدم قطعیت و پویایی آن را در این شعر به طور همزمان درک کنیم.

در بند بعدی همین شعر (تا به کی این‌گونه فرو ریختن؟/ تا به کی از دار درآویختن؟/ این همه تن‌دادگی آخر بس است/ تا به کی از پنجره شب ریختن؟) ملاحظه می‌شود که هیجان، احساس، شهود و تفکر در کنار هم قرار گرفته‌اند و عشق، با هستی، درد و پرسش‌های وجودی پیوند خورده است. تجربه‌ی جدالی و هستی‌شناسانه و در عین حال تراژیک شاعر با معشوقش، خودش، جهان و حقیقت، و میدان نبردی که بین فروپاشی و تلاش برای ایستادگی (تنش میان پذیرش و عصیان) ایجاد می‌کند، همان ویژگی است که در غالب اشعار این مجموعه مشاهده می‌شود و آن را از عاشقانه‌های سطحی و معمولی، و همین‌طور از نگاه سنتی رمانتیسم متمایز می‌سازد.

به عنوان نمونه‌ای از عشق در بستر تأملات اجتماعی نیز شعر منطقه‌های نظامی را می‌توان نام برد که با این بند آغاز می‌شود: (دستم شکسته بود و دلم نیز … بی‌خیال/ من شاعری به شیوه‌ی من در عراقی‌ام/ گفتم مرا ببوس و دلت گفت: شب بیا/ من بوسه‌ی شکنجه‌گر گل‌نراقی‌ام)

3- نکته‌ی قابل‌توجه درباره‌ی این مجموعه، تأخیر بیست‌ساله‌ی شاعر در انتشار آثارش است. این امر را می‌توان نشانه‌ای از وسواس و دقت مولایی در انتخاب اشعار و احترام به مخاطب دانست. چنین رویکردی نشان‌دهنده‌ی تعهد شاعر به کیفیت و اصالت اثر است، چراکه بسیاری از شاعران، آثار خود را بدون گذراندن فرآیندی طولانی از پالایش و بازنگری منتشر می‌کنند. این تأمل و بازبینی طولانی‌مدت، نه‌تنها به بلوغ شعری شاعر کمک کرده، بلکه این امکان را فراهم آورده است که مجموعه‌ای گزیده و حساب‌شده به دست مخاطب برسد. این ویژگی کتاب را از بسیاری از مجموعه‌های شعری متمایز می‌کند که گاه به‌دلیل انتشار سریع، فاقد انسجام و عمق کافی‌اند.

4- چون این کتاب شامل اشعاری از بیست سال فعالیت شاعر است، مخاطب می‌تواند مسیر تکامل فکری و زبانی مولایی را دنبال کند. از نخستین اشعار که بیشتر تجربه‌گرایانه و احساس‌محور هستند مانند شعر آرزوهای یک دیوانه: (تمام فکر شاعر دیوانه/ در آمدن به آن جزیره‌ی ملموس است/ که هیچ ساکنی به جز تو ندارد/ تویی که رودخانه‌های خروشان/ نشانه‌های کوچکی از گیسوان تو هستند …)، تا آثار پخته‌تر که نشان‌دهنده‌ی تسلط و اشراف شاعر بر زبان و تصویرسازی‌اند و به نمونه‌هایی از آن‌ها در آیتم‌های قبل اشاره شد. در واقع، این مجموعه تصویری کلی از رشد یک شاعر در طول زمان ارائه می‌دهد.

چالش‌های کتاب

1- عنوان کتاب نخستین مواجهه‌ی خواننده با اثر است و می‌تواند نقش مهمی در جلب توجه مخاطب و محافل ادبی داشته باشد. الی عنوانی است که در نگاه اول ممکن است یک مجموعه‌ی عاشقانه‌ی ساده را تداعی کند، در حالی که محتوای آن فراتر از این تصور است. شاید انتخاب نامی که می‌توانست عمق فلسفی و ادبی اثر را بهتر منعکس کند، در دیده شدن بیشتر کتاب مؤثرتر می‌بود.

البته این انتخاب از جانب شاعر عمق فلسفی دارد چرا که همانطور که در مقدمه کتاب به قلم نگارنده آمده، این عنوان از فیلم آخرالزمانی (کتاب الی) الهام گرفته شده است ولی بعید است مخاطب در مواجهه‌ی اولیه با عنوان چنین احتمالی را در نظر بگیرد و به سمت و سوی برداشتی مستقیم‌تر (مانند الی، به عنوان یک اسم خاص) نرود. برداشت مستقیمی که از زاویه‌ای دیگر می‌تواند نشانه‌ی صمیمیت و ارتباط بی‌واسطه‌ی شاعر با مخاطب نیز باشد.

2- تنوع زمانی اشعار، در کنار مزیت‌هایی که در انعکاس سیر تکامل شاعر دارد، از جنبه‌ای دیگر چالش‌هایی را ایجاد می‌کند. اشعار، علی‌رغم کیفیت بالای هر یک، از نظر سبک و لحن بسیار متفاوتند. این مسئله باعث می‌شود که خواننده در برخی مقاطع احساس کند که با گزیده‌ای از اشعار پراکنده روبه‌روست در حالی که شاعر هدف یکپارچه ای را در تمام این اشعار مد نظر داشته و دنبال کرده است.

3- چیدمان اشعار در این مجموعه بر اساس تاریخ سرایش صورت گرفته است، که باعث شده قالب‌های شعری متفاوتی در کنار یکدیگر قرار بگیرند. در نتیجه، خواننده در مسیری خطی حرکت نمی‌کند، بلکه میان غزل، سپید، نیمایی، چهارپاره و قالب‌های دیگر در نوسان است. این موضوع از سویی باعث جذابیت مجموعه برای خوانندگان منعطف‌تر می‌شود، اما از سوی دیگر ممکن است برای برخی مخاطبان که انتظار یک مجموعه‌ی یکدستی را از نظر قالب اشعار دارند، چالشی در تجربه‌ی خواندن ایجاد کند.

4- به دلیل تنوع سبکی، محتوایی و زمانی، الی گروه مشخصی از مخاطبان را هدف قرار نداده است. این موضوع باعث می‌شود که کتاب برای طیف وسیعی از خوانندگان جذاب باشد، اما در عین حال، ممکن است برخی مخاطبان بالقوه را مردد کند. برای مثال، خواننده‌ای که به شعر کلاسیک علاقه دارد، ممکن است با اشعار سپید و آزاد این کتاب ارتباط کمتری برقرار کند و بالعکس.

5- این مجموعه از نظر حجم به اندازه‌ی یک دیوان کامل است لذا در شرایطی که بسیاری از خوانندگان به دنبال مجموعه‌های گزیده‌تر و کوتاه‌تر و ارزانتر هستند، این امر می‌تواند بر میزان استقبال از کتاب تأثیر بگذارد. شاید اگر این مجموعه در قالب چند کتاب مجزا منتشر شده بود، دسترسی مخاطبان به آن آسان‌تر می‌شد.

6- یکی از عواملی که می‌تواند بر میزان دیده شدن و شناخته شدن یک کتاب تأثیرگذار باشد، میزان تعامل شاعر با فضای ادبی و معرفی اثر خود به مخاطبان است. سلمان مولایی، برخلاف بسیاری از شاعران معاصر، تمایل چندانی به حضور در محافل ادبی ندارد و تنها به انتشار آثارش در یک سایت ادبی بسنده کرده است.

این درونگرایی، هرچند نشان‌دهنده‌ی تمرکز شاعر بر کیفیت اثر و عدم وابستگی او به فضای تبلیغاتی است، اما می‌تواند موجب شود که حتی مخاطبان حرفه‌ای‌تر نیز با این مجموعه کمتر آشنا شوند. در دورانی که معرفی و تبلیغ آثار نقش مهمی در دیده شدن آن‌ها دارد، نبود تعامل گسترده‌ی شاعر با جامعه‌ی ادبی می‌تواند عاملی در کاهش میزان توجه به این کتاب، علی‌رغم ارزش ادبی بالای آن، باشد.

نتیجه‌گیری

الی به زعم نگارنده، اثری ارزشمند و قابل‌توجه در شعر معاصر فارسی است که هم از نظر زبانی و هم از نظر محتوایی، در سطحی بالاتر از بسیاری از آثار مشابه قرار دارد. نگاهی تازه به رمانتیسم، غنای زبانی، و تنوع تصویری از ویژگی‌های بارز این مجموعه است. اما برخی ویژگی‌های آن، مانند عنوان کتاب، چیدمان اشعار، گستردگی زمانی،  و ناشناخته بودن شاعر به دلیل تعامل کمتر با محافل ادبی، ممکن است برای برخی از خوانندگان چالش‌برانگیز باشد. با این همه اگر مخاطب به این مجموعه به صورت  سیر و سفری در شعر  نگاه کند، با لذت  عمیقی از خواندن شعر و مواجهه با نگاهی نو در مکتب رمانتیسم رو به رو خواهد شد.

شعر