سال گذشته‌ی میلادی حزب کمونیست چین صد ساله شد. یک قرن مدت زمان زیادی است اما نه در مقیاس چینی! امروز بر پایه آخرین تحقیقات باستان‌شناسی ثابت شده است که عمر امپراتوری‌های چین به 16 قرن پیش از میلاد مسیح باز‌می‌گردد. سیستم حکومتی‌ای که نقش عمده‌ای در شکل دادن به تمدن چینی و بالتبع زیست چینی‌ها داشته است.

از طرف دیگر سایر نقاط جهان نیز هیچ‌گاه از تأثیر تمدن دیرپای این کشور برکنار نبوده و نیست. برای آشنایی با سلسله‌های امپراتوری چین کتاب #چین باستان مطلع مناسبی است که با زبانی ساده اطلاعات مفیدی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.

نظامات امپراتوری تا اوایل قرن بیست میلادی هنوز در چین پابرجا بود، اگرچه در دویست سال پایانی عمرش رو به افول نهاد و با باز شدن پای غربیان به چین، دچار بحران‌های فزاینده‌ای شد که در نهایت نتوانست از پس حلشان برآید. آن‌چه بر اهمیت کتاب چین باستان می‌افزاید این نکته است که می‌توان ریشه‌ی بسیاری از ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی امروز چین را در چین باستان پیدا کرد.

امپراتور خوب، یعنی امپراتور کارآمد پیرنگ اصلی کتاب «چین باستان» ترسیم نحوه‌ی تکوین نظام سیاسی و سیر تطور مفهوم حکمرانی در چین است. آن‌چه بر اهمیت کتاب می‌افزاید این نکته است که می‌توان ریشه‌ی بسیاری از ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی امروز چین را در چین باستان پیدا کرد، نکته‌ای که غفلت از آن ممکن است با نسبت دادن این ویژگی‌ها به نظام حاکمه‌ی امروز چین و احیاناً مارکسیسم-لنینیسم چینی، منجر به تحلیل‌های غلطی شود که در راه شناخت چین مانع ایجاد کنند.

کتاب آخرین امپراتور زندگینامه‌ی آخرین امپراتور چین است که بخش عمده‌ای از زندگی پرفراز و نشیبش در سال‌های پر از هرج و مرجِ پس از فروپاشیِ نظام کهن امپراتوری گذشت. در میانه‌ی قرن تحقیر به دنیا آمد. از شروع جنگ‌های تریاک در 1840 تا پایان جنگ جهانی دوم، در تاریخ این کشور به قرن تحقیر معروف است. صد سالی که دیگر خبری از شکوه امپراتوری‌های چین نبود و چین مثل تکه‌زمینی بی‌صاحب بین قدرت‌های اروپایی و ژاپنی‌ها تقسیم می‌شد.

مورد عجیب آخرین امپراتور پو یی در میانه‌ی قرن تحقیر به دنیا آمد. از شروع جنگ‌های تریاک در 1840 تا پایان جنگ جهانی دوم، در تاریخ چین به قرن تحقیر معروف است. صد سالی که دیگر خبری از شکوه امپراتوری‌های چین نبود و چین مثل تکه‌زمینی بی‌صاحب بین قدرت‌های اروپایی و ژاپنی‌ها تقسیم می‌شد. در چنین شرایطی پو یی دو ساله را در حالی‌که پستان دایه‌اش را به دهان گرفته بود سوار بر تخت روان با تشریفات کامل وارد شهر ممنوعه کردند تا آخرین امپراتور چین شود. سه سال بعد در 1911 نظام امپراتوری فرو ریخت و چین جمهوری شد. پو یی اما 60 سالی زندگی کرد و تا پایان عمر شبح سلطنت دست از سرش برنداشت.

در همین سال‌ها علاوه بر جنگ داخلی بین ملی‌گرایان و کمونیست‌ها، چین دچار حمله‌ی نظامی و اشغال ژاپن هم شد. کتاب نانکینگ: شرح جنایات ژاپن در چین گزارشی است از حمله ژاپن به پایتخت چین در سال 1937. شناخت چین بدون دانستن این زخم‌های تاریخی از جمله اشغال نظامی و جنایات بعدی علیه چینی‌ها ممکن نیست.

هولوکاست فراموش‌شده ژاپنی‌ها همیشه همین عینکی‌های رام و سربه‌زیر امروز نبوده‌اند. در تمام سال‌های جنگ جهانی دوم خشونت‌های غیرقابل باور و وحشیانه‌ای از نظامیان ژاپنی در تمام سرزمین‌های شرق آسیا سر زد. اما یکی از وحشیانه‌ترین آن‌ها دوسالی قبل از درگرفتن جنگ در نانکینگ ژاپن درگرفت. چین و کره اولین کشورهایی بودند که در برنامه میلیتاریزه شدن ژاپن مورد تجاوز این کشور قرار گرفتند. شرح این تجاوزات شنیع و غیرقابل تحمل است و شناخت چین بدون دانستن این زخم‌های تاریخی ممکن نیست. کتاب نانکینگ: شرح جنایات ژاپن در چین نوشته آیریس چانگ نویسنده چینی‌الاصل آمریکایی از متون قابل اعتنا در شناخت این دوره تاریخی تلخ است.

اندکی پس از پایان جنگ جهانی دوم که با شکست ژاپن همراه بود حزب کمونیست به رهبری مائو توانست بر ملی‌گرایان پیروز شود و جمهوری خلق چین را تأسیس کند. تاریخ حکومتِ حزب کمونیست بر چین را معمولاً به دو دوره‌ی پیش و پس از مرگ مائو تقسیم می‌کنند. دوره‌هایی که حزب کمونیست دو رویکردِ متفاوت در مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در پیش گرفت. در دوران زمامداری مائو، چین اتفاقات بسیاری را پشت سر گذاشت اما انقلاب فرهنگی مشخصه‌ی بارز آن دوران محسوب می‌شود. کتاب انقلاب فرهنگی چین روایت غالب از آن را در اختیار خواننده قرار می‌دهد. روایتی که هیچ نظر مثبتی نسبت به آن دوران ندارد.

روایتی کلاسیک از انقلاب فرهنگی کتاب انقلاب فرهنگی چین قرار است مخاطبِ ناآشنا با تاریخ چین را با این رویداد تاریخی آشنا کند. چنین کتاب‌هایی اولاً به زبانی ساده باید نوشته شوند و ثانیاً جریان اصلی موردقبول قرارگرفته میان مورخان را باید به مخاطب عرضه کنند و از ارائه روایت‌های متفاوت اما کم‌طرفدار خودداری کنند. کتاب اواخر دهه نود چندسالی پس از پایان جنگ سرد نوشته شده که عمده مورخان غربی گسل بین بلوک غرب و شرق را ذیل دوگانه دموکراسی-دیکتاتوری فهم می‌کردند. با درنظر داشتن همه‌ی این موارد، کتاب انقلاب فرهنگی چین مطلع خوبی برای شناخت بخش مهمی از تاریخ چین معاصر است.

در سال‌های اخیر اما برخی از صاحب‌نظران روایت غالب را از جوانب مختلف مورد نقد قرار داده‌اند و حتی تا بدین‌جا پیش رفته‌اند که دوران موسوم به اصلاحات را نه در تقابل با انقلاب فرهنگی که در امتداد آن تحلیل می‌کنند. برای مثال برخی اقتصاددانان معتقدند که ریشه‌ی اصلاحات اقتصادی دنگ شیائوپینگ به تمرکززدایی مورد نظر مائو حین سال‌های انقلاب فرهنگی باز‌می‌گردد. کتاب انقلاب فرهنگی چین (1966 -1976) اثر دانیل لزه اثری است که در این دسته از آثار می‌گنجد و سعی کرده دوران ده ساله‌ی انقلاب فرهنگی را مورد بازخوانی قرار دهند.

آشنایی‌زدایی از انقلاب فرهنگی قصد دانیل لزه، استاد چین‌شناسیِ دانشگاه آلبرت-لودویگ در فرایبورگ آلمان از نوشتن کتاب انقلاب فرهنگی چین تلاشی است برای رهایی از روایات کلیشه‌ای از آن دوران و به تعبیر خودش تاریخی کردن آن. تلاشی که سعی دارد برخلاف توصیه دنگ شیائو پینگ با پرداختن به جزئیات، تفسیری از انقلاب فرهنگی ارائه دهد که نهایتاً در میانه‌ی جهنمِ هولوکاستی و بهشتِ سوسیالیسم غیرمتمرکز قرار می‌گیرد.