تاثیر تجربه زندان بر نویسندگان

اگر نویسندگی را یک حرفه به شمار آوریم، می‌توانیم بگوییم نویسندگان بیشتر از خیلی حرفه‌های دیگر زندان را تجربه کرده‌اند!

وقتی کسی از زندان بیرون می‌آید، عموما تا مدت‌ها طول می‌کشد تا تجربه ناخوشایند محدودیت و دوری از اجتماع را فراموش کند. البته تبعات آن احتمالا تا پایان عمر همراهش خواهد بود. البته ناگفته پیداست که دلایل زندانی شدن هر فرد در نحوه برخورد مردم، امنیت شغلی یا فشارهای روانی پس از زندان تاثیرگذار است. با این‌حال آیا تفاوتی در تجربه زندانی شدن بین یک نویسنده و دیگری وجود دارد؟ عبارت ساده‌ترش می‌شود اینکه نویسندگان با تجربه زندان چطور برخورد می‌کنند.

تصور ما این است که نویسندگی احتیاج به یک گوشه دنج و خلوت دارد. تصور نادرستی هم نیست. اما بعید است کسی فکر کند زندان همان گوشه دنج و خلوتی است که نویسنده دوست دارد به آن پناه ببرد. باوجود این نویسندگان زیادی از فرصت زندان برای نوشتن استفاده کرده‌اند. احتمالا برای اینکه ثابت کنند خیال را نمی‌شود زندانی کرد!

جالب است بدانید که اولین رمان به معنای امروزی که شروع عصر جدید ادبیات است اتفاقا زاده زندان است. می‌گویند سروانتس طرح رمان دن کیشوت را در زندان نوشت. در زندگینامه او دو دوره زندانی شدن به چشم می‌خورد، یکی کوتاه و دیگری یکساله، که مربوط به دوران بهم ریختگی اوضاع اقتصادی اسپانیاست و گویا میگل که مدتی مامور جمع‌آوری خراج بوده به اتهام اختلاس گرفتار شده بوده. تاثیر اوضاع بد اقتصادی، زندگی پر آشوب و میل به نوشتن، همگی دست به دست هم داده و باعث تولد دن کیشوت در میانه دیوارهای زندان شده.

اگر دوست دارید اطلاعات بیشتری درباره دن دیوانه زاده‌ی زندان بدانید، این پرونده وینش را ببینید.

خوشبختانه یا متاسفانه نویسندگان ایرانی که جا پای سروانتس گذاشته‌اند و اثرشان را از درون زندان خلق کرده‌اند، کم نیستند. از معروفترین رمان‌های ایرانی زاده زندان شوهر آهوخانم است.

علی محمد افغانی در 22سالگی به تهران می‌آید و وارد دانشکده افسری می‌شود. حتی دوره‌ای با بورس نظامی به آمریکا می‌رود. اما بعداز مدتی جذب فعالیت‌های حزب توده می‌شود و به عضویت سازمان افسران حزب توده درمی‌آید. در جریان کودتای 28مرداد دستگیر و محاکمه و به اعدام محکوم می‌شود. دنیای ادبیات خوش‌شانسی می‌آورد و افغانی بعدا با یک درجه تخفیف حبس ابد می‌گیرد. در دوران زندان به فکر نوشتن کتاب می‌افتد. البته او از قبل آدم کتابخوانی بوده و یک کتاب تکنیک‌های داستان‌سرایی هم از آمریکا با خودش آورده بوده.

نوشتن کتاب در زندان کار راحتی نبوده. یعنی نه زندان جای خلوت و دنجی بوده و نه شرایط زندانیان سیاسی مناسب. با این حال افغانی از ترفندهای مختلفی برای نوشتن استفاده می‌کرده، مثلا یک کتاب انگلیسی جلویش باز می‌گذاشته تا نگهبان‌ها فکر کنند که مشغول ترجمه است یا شب‌ها به ایده‌ها فکر می‌کرده و کنار تختش می‌نوشته تا یادش نرود و صبح تا فرصت مناسبی گیر می‌آورده شرح و بسطشان می‌داده و روی کاغذ می‌نوشته.

چهارسال بعد افغانی مورد عفو قرار می‌گیرد و از زندان آزاد می‌شود در حالیکه یک رمان پروپیمان به اسم شوهر آهوخانم زیربغل داشته. اول هیچ ناشری چاپ آن را قبول نمی‌کند تا در نهایت خودش آن را چاپ می‌کند و بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد.

افغانی گفته بود اگر زندان نمی‌رفتم ممکن بود نویسنده نشوم. درهرحال تاثیر زندان هر چه بوده به او کمک کرده تا این رمان ماندگار را خلق کند. اگر با این رمان آشنا نیستید می‌توانید از اینجا اطلاعات بیشتری بگیرید.

رمان مهم دیگر فارسی زاده‌ی زندان، جای خالی سلوچ است. محمود دولت آبادی که در سال 1355 بخاطر باورهای سیاسی‌اش به زندان ساواک افتاده بود، شخصیت و زندگی مرگان (زن داستان جای خالی سلوچ) به ذهنش رسید. خودش می‌گوید: «این داستان در اوین مرا دچار خود کرد و چون در زندان امکان نوشتن نبود دچاری من به نوعی بیماری تبدیل شد و حدود یک هفته-ده روز، وضع و حال روحی و رفتارم چندان تغییر کرد که دوستان هم‌بند، به خصوص کسانی که بیشتر با هم دمخور بودیم، دچار تعجب شده بودند.»

دولت آبادی روزها و شب‌های زندان را با فکر به این شخصیت و پرداخت داستان در ذهنش می‌گذارند، آنقدر دقیق که وقتی از زندان آزاد می‌شود در یک فاصله 70 روزه کل رمان را می‎نویسد. البته که پشت آن هفتاد روز، سه سال روزها و شب‌های زندان بوده که دقیقه‌هایش را با پرواز خیال قابل گذران می‌کرده.

رمان جای خالی سلوچ جزو داستان‌های برگزیده فارسی در پویش وینش بود و پرونده مفصلی برای آن منتشر کردیم که در اینجا می‌توانید ببینید.

از دیگر نویسندگان ایرانی که در داخل زندان کتاب آفریده‌اند می‌شود به بزرگ علوی اشاره کرد. سیدمجتبی آقابزرگ علوی تحصیلاتش را در آلمان گذراند و بعداز بازگشت به ایران علاوه بر تدریس و نویسندگی، همراه با صادق هدایت گروه ادبی ربعه را راه انداخت. او در سال 1315 همراه گروه 53 نفر بخاطر اندیشه‌های سیاسی‌شان بازداشت و به زندان محکوم شدند.

بزرگ علوی پنج سال در زندان قصر به سر برد. در این مدت شروع به نوشتن مجموعه‌ای کرد که بعد از آزادی به اسم ورق پاره‌های زندان به چاپ رسید. این مجموعه هم روزنوشت‌هایی از ثبت وقایع زندان و هم داستان‌هایی درباره زندانیان است.

مثل نمونه‌های قبلی، نوشتن در زندان کار راحتی نبوده و به همین خاطر بزرگ علوی این نوشته‌ها را در لحظه‌های مناسبی که پیدا می‌کرده روی هر کاغذی که دم دستش می‌آمده، از کاغذ سیگار یا پاکت میوه و غذا ثبت می‌کرده. خودش می‌گوید: «اگر ماموران زندان در دست ما کاغذ یا قلمی می‌دیدند جنایت بزرگی به شمار می‌آمد!»

فکر ثبت اتفاقات زندان یا داستان نوشتن از زندگی زندانیان، آن هم درون زندان، کار مهمی بوده. هم بخاطر خطراتی که جان نویسنده را تهدید می‌کرده و هم از این جهت که نوعی مستندنگاری به حساب می‌آمده. درهرحال بزرگ علوی با این کار هم به ادبیات خدمت کرده و هم بار دیگر ثابت کرده که خیال قابل زندانی شدن نیست!

اینجا توضیحات کامل‌تری درباره کتاب ورق پاره‌های زندان بخوانید.

الکساندر سولژنیتسین را احتمالا با کتاب مجمع الجزایر کولاک به یاد می‌آورید، کتابی که چندی پیش هم نسخه کامل آن به چاپ رسید. اما شاید ندانید که پیش از آن سولژنیتسین با کتاب یک روز از زندگی ایوان دنیسوویچ به شهرت رسیده بود. کتابی که طرح و ایده‌اش در اردوگاه کار اجباری به ذهنش رسید.

سولژنیتسین از نویسندگان دوران شوروی بود که در سال 1945 به دلیل یک نامه انتقادی درباره استالین گرفتار و به هشت سال زندان در اردوگاه کار اجباری محکوم شد. در اردوگاه به این فکر می‌افتد که چطور می‌شود فضای سخت و سیاه آنجا را برای کسی توصیف کرد؟ و به این نتیجه می‌رسد که با شرح 24ساعت از زندگی عادی یک زندانی، این کار شدنی است. از همان زمان به شکل پنهانی شروع به یادداشت برداری از شرایط اردوگاه برروی تکه کاغذهایی می‌کند. هفت سال بعد از زندان آزاد می‌شود و در مدت چهل روز داستانش را می‌نویسد اما بعداز مرگ استالین موفق به چاپ آن می‌شود.

داستان ابتدا در یک مجله به چاپ می‌رسد ولی به سرعت محبوب و معروف شده و همین باعث شد که بعدها نه تنها انتشار مجددش متوقف بلکه صفحات داستان از نشریه کنده شود!

درهرحال سولژنیتسین توانست داستانی را که در زندان متولد کرده بود به دنیای ادبیات بیاورد و بعدا نه تنها نسخه‌هایی از این کتاب به زبان‌های دیگر منتشر شد بلکه در سال 1970 فیلمی نیز براساس آن ساخته شد.

اگر با این کتاب آشنا نیستید، سری به اینجا بزنید.

کتاب‌هایی که در زندان متولد شده‌اند تنها همین چند نمونه نیستند. از ژان ژنه تا اسکاروایلد نویسندگان بسیاری در زندان به خلق اثر پرداخته‌اند. دلایل آنها هر چه باشد، در نهایت نشان می‌دهد که نویسنده را می‌شود زندانی کرد، اما خیال را هرگز!

اگر شما هم نمونه‌هایی از این کتاب‌ها سراغ دارید به ما معرفی کنید.

آیا خیال را می‌توان زندانی کرد؟